اختلال سلامت روان را نباید مساوی با ناتوانی در دریافت گواهینامه در نظر بگیریم

«محمدرضا شالبافان» سرپرست دفتر سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در گفت‌وگو با خبرنگار ایلنا در تحلیل خود از لزوم ارائه گواهینامه سلامت روان از وزارت بهداشت و پزشکی قانون برای دریافت گواهینامه رانندگی گفت: توجه به موضوع سلامت روان به ویژه سلامت عمومی و سلامت روان رانندگان موضوع مهمی است. اما چگونگی احراز آن در کشورهای مختلف، متفاوت است. دغدغه‌ای که افراد دارند این است که وقتی فرد پشت فرمان می‌نشیند و رانندگی می‌کند، باید از حداقل سلامت برخوردار باشد. نکته مهمی است، اما موضوعی که مطرح است این است که باید این مسئله با توجه به نکات مختلف در نظر گرفته شود.

از هر چهار ایرانی، یک نفر مبتلا به اختلال سلامت روان است

وی افزود: البته در موردی که اطلاع‌رسانی شده، این مسئله به آیین‌نامه‌ای که توسط وزارت بهداشت نوشته می‌شود، موکول شده است. حداقل در خبر به این صورت آمده که حتماً آن آیین‌نامه، با کمک صاحب‌نظران نوشته می‌شود که می‌تواند به بسیاری از این سوالات و ابهامات پاسخ بدهد.

او ادامه داد: واقعیت این است که اگر اخذ گواهینامه را به دریافت گواهی صحت و سلامت روان موکول کنیم، اصولاً احراز چنین گواهی بسیار دشوار است. به این معنا که با یک مصاحبه چند دقیقه‌ای و حتی طولانی‌ مدت که توسط روان‌پزشک با یکسری ارزیابی‌ها و تست‌ها انجام شود، نمی‌توان صحت سلامت روان را ارزیابی کرد. ضمن اینکه شاید نیازی هم نباشد. در حال حاضر در کشور از هر چهار ایرانی، یک نفر مبتلا به حداقل یک اختلال سلامت روان هستند.

شالبافان در ادامه خاطرنشان کرد: در حال حاضر، اگر قرار باشد که آن ۲۵ درصد جامعه اجازه گرفتن گواهینامه یا تمدید گواهینامه نداشته باشند، به نظرم این برنامه‌ریزی بسیار غیرمنطقی و غیرعقلانی است، زیرا خیلی از افراد ممکن است از اختلالاتی مانند اختلالات اضطرابی، وسواس و افسردگی رنج ببرند و نیاز به درمان هم داشته باشند، اما این اختلالات تأثیری بر توانایی رانندگی آن‌ها نداشته باشد.

وی ادامه داد: این افراد ممکن است راننده‌های بسیار خوبی باشند و هیچ مشکلی، هیچ خلافی و هیچ سابقه رانندگی پرخطری هم نداشته باشند. پس چرا باید این افراد از حقوق خود محروم شوند؟ یا فردی که دچار اختلال سلامت روان بوده و حال تحت درمان دارویی یا غیردارویی قرار گرفته و وضعیتش مناسب است، چرا نباید اجازه رانندگی داشته باشد؟

بیماران تحت درمان، رفتارهای پرخطری پشت فرمان ندارد

رییس دفتر سلامت روان وزارت بهداشت تصریح کرد: افراد تحت درمان، بهبودی مناسبی دارند و توانایی شناختی آن‌ها دچار افت نشده و رفتارهای پرخطری پشت فرمان ندارد. پس چرا باید آن فرد محدود شود؟ اگر منظور این است که اساسا گواهینامه به افرادی داده شود که به طور کامل سلامت روان داشته باشند، به نظر می‌رسد که نه نیاز و نه امکان‌پذیر است. اما لازم است که برای گرفتن گواهینامه دقت نظر داشته باشیم.

وی ادامه داد: به طور مثال، اگر فردی سابقه قبلی رفتارهای پرخطر در زمینه راهنمایی و رانندگی داشته باشد یا رفتارهای خلاف قانونی که منجر به آسیب به دیگران شده باشد، حتماً باید قبل از اینکه گواهینامه بگیرد، ارزیابی مناسبی از نظر سوابق و وضعیت فعلی او انجام شود. همچنین ممکن است افراد دچار بیماری‌هایی باشند که نیاز به توجه و ارزیابی دارند.

اختلال سلامت روان را نباید مساوی با ناتوانی در دریافت گواهینامه در نظر بگیریم

وی با بیان اینکه این بیماری‌ها فقط محدود به بیماری‌های روان‌پزشکی نیست، گفت: برخی از بیماری‌های مغز و اعصاب مانند تشنج نیز در بسیاری از جاهای دنیا مورد توجه قرار می‌گیرند تا سیستم درمانی مطمئن شود که فرد تشنجش کنترل شده است. چرا که اگر بیماری و تشنج پشت فرمان عود کند، ممکن است منجر به آسیب به خودش و دیگران شود. بنابراین، این موارد باید مد نظر قرار گیرند.

او تاکید کرد: نکته خیلی مهم این است که ما اختلال سلامت روان را مساوی با ناتوانی در اخذ گواهینامه در نظر نگیریم. ممکن است خیلی از افراد دارای اختلال سلامت روان، با درمان‌های مختلف بهبود پیدا کرده باشند یا حداقل بهبودی مناسبی کسب کرده باشند که امکان رانندگی برای آن‌ها وجود داشته باشد. همچنین ممکن است فردی دچار اختلالی باشد که شدت آن به حدی نباشد که ناتوانی ایجاد کند.

شالبافان با بیان اینکه در این زمینه باید دقت کنیم که بررسی و ارزیابی حالت فرد و گرفتن گواهینامه کافی نیست، گفت: ممکن است فردی در سن ۱۸ یا ۱۹ سالگی مراجعه کند و در آن زمان وضعیت مناسبی داشته باشد و گواهینامه را دریافت کند، اما متأسفانه چند سال بعد ممکن است مبتلا به مصرف مواد مخدر شود. مصرف مواد مخدر، به خصوص بعضی از مواد محرک، ممکن است در حین رانندگی بسیار خطرناک باشد. زمانی که فرد گواهینامه را می‌گیرد و این گواهینامه پنج سال اعتبار دارد، قاعدتاً این مسئله کفایت نمی‌کند که ما پیش‌بینی کنیم در آن زمان فرد دچار سلامت روان مناسبی خواهد بود و وضعیت او به همین شکل باقی خواهد ماند.

چرا باید همه متقاضیان گواهینامه را به مراکز درمانی ارجاع دهیم؟!

سرپرست دفتر سلامت روان وزارت بهداشت در ادامه اظهار داشت: سابقه اختلال بیماری لزوماً به معنای ممنوعیت از گرفتن گواهینامه نیست. کما اینکه بسیاری از افراد ممکن است بیمار باشند، اما به واسطه درمان یا نوع اختلال‌شان، رانندگی بسیار خوبی داشته باشند و رفتار پرخطری از خود نشان ندهند. این نکته که بخواهیم وضعیت فعلی افراد را در نظر بگیریم، درست است، اما کافی نیست برای پیشگیری. ما می‌توانیم در چند مورد دقت نظر بیشتری داشته باشیم. به نظر می‌رسد این مورد مهم‌تر است از اینکه همه کسانی که می‌خواهند گواهینامه بگیرند، برای ارزیابی به مراکز درمانی ارجاع داده شوند.

رانندگان باسابقه رانندگی خطرناک  باید از دریافت گواهینامه یا تمدید آن منع شوند

وی خاطرنشان کرد: افراد خاصی که سابقه مکرر رفتارهای خلاف قوانین و مقررات راهنمایی و رانندگی دارند، یا رفتارهای رانندگی پرخطری داشته‌اند که منجر به تصادفات یا جلب شده است، باید تحت نظارت بیشتری قرار بگیرند. این رویکرد می‌تواند کمک کند تا رانندگان باسابقه خطرناک از دریافت گواهینامه یا تمدید آن منع شوند و ایمنی بیشتری برای جامعه ایجاد شود. یا تخلفاتی داشتند که ممکن است به دیگران آسیب برساند.

افزود: ما حتماً توصیه می‌کنیم که افراد با سابقه تخلفات، حتی تا پایان مهلت گواهینامه‌شان هم ممکن است پرخطر باشند. اگر بخواهیم صبر کنیم تا به محض مشاهده این تخلفات و تکرار آن‌ها اقدامی کنیم، حتماً باید جنبه‌های مختلف سلامت، از جمله سلامت روان افراد مورد بررسی قرار گیرد.

این مقام وزارت بهداشت بیان داشت: همچنین افرادی که باید حتما مدنظر قرار بگیرند،  افراد سالمند هستند. در شرایطی که گواهینامه آن‌ها سال‌ها تمدید شده و سال‌هاست رانندگی کرده‌اند، ممکن است در سنین کهنسالی برخی از توانایی‌های ضروری‌شان برای رانندگی به دلیل کهولت سن آسیب ببیند. بنابراین، مراقبت و بررسی سلامت روانی این عزیزان، نه تنها برای خودشان بلکه برای خانواده و سایر افراد جامعه نیز می‌تواند بسیار مهم باشد. افراد دیگری که در حال مصرف داروها هستند نیز باید مورد توجه قرار بگیرند، چرا که برخی داروها ممکن است تأثیرات منفی بر توانایی رانندگی داشته باشند. از این رو، ارزیابی دقیق و مستمر وضعیت سلامت این افراد می‌تواند در حفظ ایمنی در جاده‌ها مؤثر باشد.

وی عنوان کرد: حال هر دارویی که باشد، لزوماً داروهای روان‌پزشکی نیست. افراد ممکن است داروهای غیرروان‌پزشکی مصرف کنند که تأثیراتی بر عملکرد شناختی آن‌ها داشته باشد.  اگر این افراد می‌خواهند گواهینامه دریافت کنند یا گواهینامه‌شان را تمدید کنند، این مسئله باید در نظر گرفته شود، البته با حفظ محرمانگی و رعایت شئون انسانی درخواست‌کنندگان. عموماً اگر افراد، چه بیمار روان‌پزشکی باشند یا غیر آن، داروهایشان را طبق تجویز پزشک و با دوز مناسبی که او تعیین می‌کند، مصرف می‌کنند. هدف پزشکی این است که این افراد خواب‌آلود نشوند و بتوانند عملکرد مناسبی داشته باشند. معمولاً این افراد دچار مشکل جدی در رانندگی نخواهند شد.

وضعیت هوش فرد، در اخذ گواهینامه بسیار مهم است

شالبافان تأکید کرد: از طرف دیگر، به نظر می‌رسد بسیاری از مواردی که ممکن است منجر به سلب گرفتن گواهینامه شوند، به جای اینکه توسط پزشک و کادر درمان در یک مصاحبه کوتاه‌مدت ارزیابی شوند، نیاز به بررسی دقیق‌تری دارند. این موضوع می‌تواند به بهبود فرآیند اخذ و تمدید گواهینامه کمک کند و از ایمنی بیشتری در رانندگی اطمینان حاصل کند. باید در روند اخذ یا تمدید گواهینامه، ارزیابی وجود داشته باشد. به عبارت دیگر، اگر راهنمایی و رانندگی در زمان برگزاری امتحان دقت کند و امتحانی طراحی شود که بتواند فرد را در شرایط مختلف رانندگی ارزیابی کند، می‌تواند بسیار کمک‌کننده‌تر باشد تا یک روان‌پزشک که به مدت نیم ساعت با بیمار مواجه است.

وی ادامه داد: به عنوان مثال، وضعیت هوش فرد نیز می‌تواند در اخذ گواهینامه بسیار مهم باشد. برخی افراد به دلیل مشکلات ناتوانی ذهنی اصولاً قادر به دریافت گواهینامه نیستند. همچنین، ممکن است در جامعه ما برخی از خانواده‌ها بر این افراد فشار بیاورند. اما اگر ما یک امتحان مناسب برای اخذ آیین‌نامه و مشابه آن طراحی کنیم، این امر می‌تواند توسط عزیزانمان در راهنمایی و رانندگی محقق شود.

ارزیابی‌ها در فرآیند اخذ یا تمدید گواهینامه باید تقویت شود

رییس دفتر سلامت روان وزارت بهداشت تأکید کرد: در حال حاضر به نظر می‌رسد که ارزیابی‌ها باید در فرآیند اخذ یا تمدید گواهینامه تقویت شود. به این ترتیب، می‌توانیم به موارد بسیاری توجه کنیم که قطعاً در این راستا کمک‌کننده است.

وی خاطرنشان کرد: به طور کلی این که گفته شود، همه افراد قبل از دریافت گواهینامه باید به مراکز مربوطه مراجعه کنند تا گواهی صحت و سلامت روان را دریافت کنند، با توجه به اینکه چنین گواهی اصولاً توسط پزشک و با یک معاینه و حتی انجام چند تست انجام می‌شود، به نظر می‌رسد ارزش قابل توجهی ندارد و نیاز به توجه ویژه‌ای دارد. لذا آیین‌نامه‌ای که در این خصوص تهیه می‌شود باید با دقت و توجه کامل، با مشارکت انجمن‌های علمی و صاحب‌نظران رشته‌های مختلف و همچنین دفاتر تخصصی تنظیم گردد.

یک مصاحبه و تست برای بررسی سلامت روان کافی  نیست؛ سوابق فرد باید بررسی شود

شالبافان در ادامه گفت: ما در وزارت بهداشت و دفتر روانی اجتماعی و اعتیاد آمادگی کامل داریم که در این حوزه همکاری کنیم و در خدمت قانون‌گذاران و سیستم‌های اجرایی کشور باشیم. با این حال، باید در کنار ارزیابی‌های سلامت روان، به مواردی که به عنوان موارد پرخطر محسوب می‌شوند نیز توجه کنیم. در چنین مواردی تنها یک مصاحبه و یک تست کافی نیست؛ بلکه سوابق قبلی فرد نیز باید مورد بررسی قرار گیرد و امتحانات قابل اعتمادی از فرد گرفته شود. به ویژه در مواردی که احساس می‌کنیم خطرناک هستند، ارزیابی‌های بیشتری مانند بررسی مصرف مواد مخدر و ارزیابی‌های شناختی نیز باید انجام شود.

وی افزود: در اینجا نگرانی دیگری وجود دارد؛ در حال حاضر مراجعه به روان‌شناس یا روان‌پزشک در کشور ما متأسفانه به نوعی انگ همراه است. یکی از موانع جدی که موجب می‌شود افراد مراجعه خود را به تأخیر بیندازند یا اصلاً مراجعه نکنند، این نگرانی است که ممکن است از سوی جامعه مورد قضاوت قرار گیرند.

بیماران اختلال روان اصرار دارند که   در سامانه بیمه، دارویی برایشان ثبت نشود

وی با بیان اینکه آن‌ها نگران این هستند که دچار عواقب نامناسب و نامتناسب قانونی شوند، گفت: بسیاری از افراد به ما مراجعه می‌کنند و خودشان هم اعتراف دارند که بیمار هستند و می‌دانند که باید دارو مصرف کنند یا درمان‌های غیردارویی دریافت بکنند، اما اصرار دارند که مثلا برای‌شان در بیمه، دارویی ثبت نشود. آن‌ها نگران هستند که این پرونده ممکن است بعدها منجر به بروز مشکلاتی شود، به‌گونه‌ای که نتوانند شاغل شوند یا در آینده در استخدام دچار مشکل شوند.

او ادامه داد: البته ممکن است نهادهای عمومی به این موضوعات توجه داشته باشند و بگویند که ما نیاز به مجموعه‌ای از بررسی‌ها داریم در زمانی که فرد می‌خواهد استخدام شود. اما اگر این نگرانی‌ها به طور نامتناسب برای مردم تعبیر شود، موجب خواهد شد که افراد از مراجعه به روان‌پزشک و روان‌شناس خودداری کنند. این خطر بسیار بیشتری دارد و ما باید به آن توجه داشته باشیم.

باید افراد پرخطر را شناسایی کنیم

شالبافان در ادامه گفت: برنامه‌ریزی نباید به گونه‌ای انجام شود که افراد بگویند، اگر به روان‌پزشک و روان‌شناس مراجعه کنند، ممکن است نتوانند گواهینامه بگیرند. این وضعیت منجر به تردید و عدم مراجعه افراد می‌شود و در نهایت به وخامت بیشتر اختلالات و افزایش مشکلات در جامعه منجر خواهد شد. بنابراین، به نظر من توجه به سلامت روان افراد برای دریافت مسئولیت‌های مختلف، از جمله رانندگی، بسیار مهم است. اما مهم‌تر از آن، باید بتوانیم افراد پرخطر را شناسایی کنیم و ارزیابی‌ها را بر اساس نیازهای آن‌ها متناسب کنیم تا به هدف اصلی خود برسیم.

وی خاطرنشان کرد: به‌طور کلی معتقدم که اختلالات سلامت روان نباید به‌طور خودکار موجب سلب حق رانندگی افراد شود، زیرا بسیاری از اختلالات ممکن است آن‌قدر شدید نباشند که مشکل‌ساز شوند و یا ممکن است افراد با دریافت درمان مناسب به بهبودی دست یابند و به راحتی فرد بتواند رانندگی کند. همچنین، اینکه گواهی صحت سلامت روانی نیاز باشد، به نظر می‌رسد که منظور قانون‌گذار و طراحان این برنامه نیز این نبوده است.