۷ دی؛ فرمانی برای ریشه‌کنی، نهضتی برای توسعه

توسعه دارای الزاماتی است که از مهم‌ترین آن‌ها، وجود بسترهای مناسب است. «سواد» و برخورداری از امکان «خواندن و نوشتن» از پایه‌های بنیادین پیشرفت هر کشوری محسوب می‌شود.

به گزارش ایلنا، مسیر گام بر داشتن در راه سوادآموزی، ‌تاریخی چندهزار ساله دارد اما آنچه که مسلم است، تحولات سریع قرن بیستم، سبب آن شد تا با توجه به گسترش ابزارهای آموزشی، سرعت آموختن خواندن و نوشتن روندی فزاینده گیرد.

هفتم دی‌ماه مصادف با سالروز تشکیل نهضت سوادآموزی است. نهضتی که تلاشش ریشه‌کنی بی‌سوادی بوده است؛ ریشه‌کنی واقعیتی تلخ میان جامعه که هنوز بسیاری از حداقل سواد نیز برخوردار نیستند.

تعداد واقعی بی‌سوادان
علی باقرزاده، معاون وزیر آموزش و پرورش و رئیس سازمان نهضت سوادآموزی در فروردین ۹۰ گفته بود که یکی از چالش‌های اصلی نهضت سوادآموزی در ۳۲ سال اخیر مواجه بودن با آمار بی‌سوادان و در عین‌حال عدم اطلاع دقیق از نام، هویت و نشانی آن‌ها بوده است که بر این اساس «بانک فهرست اسمی» برای بی‌سوادان «۱۰ تا ۴۹ سال» استخراج شده است که بر اساس آن، از جمعیت ۷۱ میلیون نفری، ۴ میلیون و ۸۹۷ هزار نفر در خوداظهاری اولیه اعلام بی‌سوادی کرده‌اند که این موضوع باید راستی‌آزمایی می‌شد.

اما اندکی بعد، باقرزاده در اردیبهشت ۹۳ گروه هدف را زیر ۵۰ سال بیان کرد و یادآور شد: در سال ۵۸ و زمان تشکیل نهضت سوادآموزی ۵۲ درصد مردم ایران در گروه سنی یاد شده بیسواد بودند که امروز این رقم به کمتر از هفت درصد رسیده به طوریکه در برخی از استان‌ها جمعیت بیسواد کمتر از سه درصد است.

رئیس سازمان نهضت سوادآموزی سرعت پیشرفت و توسعه را یادآور شد و ادامه داد: ‌ در کشور ما فاصله بیسوادی زنان و مردان به کمتر از هفت درصد و روستایی و شهری به کمتر از سه درصد رسیده که این خود نشان‌دهنده برقراری عدالت آموزشی و جنسیتی در کشور است که بی‌وقفه ادامه دارد به طوریکه ۸۰ درصد فعالیت سوادآموزی در نقاط روستایی و برای زنان و بانوان است تا نابرابری‌های گذشته جبران شود.

معاون وزیر آموزش و پرورش گفت: ‌ براساس آخرین سرشماری انجام شده در گروه سنی زیر ۵۰ سال، ۳.۵ میلیون نفر در کشور بیسواد هستند که هر چند در قیاس با جمعیت کشور رقم پایینی است اما همچنان تلاش جدی را می‌طلبد تا امر بیسوادی در این کشور ریشه‌کن شود.

این آمار در حالی است که در اردیبهشت ۸۷ علی ابراهیمیان، معاون آموزشی سازمان نهضت سواد آموزی کشور گفته بود: ۹ میلیون نفر در کشور از نعمت سواد بی‌بهره‌اند که ۱ میلیون نفر آنان کمتر از ۳۰ سال و چهار میلیون بیشتر از ۳۰ سال سن دارند.

ابراهیمیان در ادامه بیان داشته بود: طبق برنامه‌های نهضت سواد آموزی شمار بی‌سوادان کمتر از ۳۰ سال تا پایان سال ۸۸ بی‌سوادان بالای ۵۰ سال تا پایان سال ۹۳ باید به صفر برسد. هم اکنون ۹۷ درصد افراد کمتر از ۳۰ سال و ۹۳ درصد افراد بالای ۵۰ سال در کشور باسواد هستند.

وی همچنین گفته بود: سالانه ۲۰۰ تا ۵۰۰ هزار کودک در کشور از تحصیل باز می‌ماندندکه در صورت رفع این مشکل بی‌سوادی در کشور ریشه کن می‌شود.

اما مبرز و مشخص این است که طبق سرشماری سال ۹۱،۹ میلیون و ۷۰۰ هزار بی‌سواد مطلق در جامعه داریم، همچنین ۱۰ میلیون نفر تحصیلات ابتدایی دارند و ۱۰ میلیون نفر تا سطح سیکل تحصیل کرده‌اند؛ بدین‌ترتیب ۳۰ میلیون نفر از جمعیت ایران بی‌سواد و یا کم‌سواد هستند!

فرمان امام(ره)
سال ۱۳۵۸ به فرمان امام خمینی(ره) و به منظور آموزش خواندن و نوشتن به بزرگسالان و نیز کودکانی که به مدرسه دسترسی ندارند(ساکنان در مناطق محروم) نهادی دارای روحیه انقلابی با نام نهضت سوادآموزی تشکیل شد.

این سازمان تا سه سال به صورت شورایی اداره می‌شد تا سرانجام حجت‌الاسلام محسن قرائتی به ریاست آن منصوب شد. در سال ۱۳۶۳ دولت با هدف تقویت و توسعه برنامه‌های مبارزه با بی‌سوادی در کشور، اساسنامه آن را به ‌تصویب مجلس رساند که در آن، وظیفه اصلی نهضت آموزش بزرگسالان در حد خواندن و نوشتن و آموختن حساب با استفاده از ابزارهای هنری و تشویق و ترغیب بیسوادان و کم‌سوادان در یادگیری بیشتر جمعیت بی‌سواد کشور تعیین شد.

در طی سال‌های پس از تشکیل، نهضت سوادآموزی از ساختارهای تشکیلاتی مختلفی استفاده کرد که اکثریت این ساختار‌ها، بر مبنای توزیع وظایف و مسئولیت‌ها طراحی شده بودند. در حال حاضر ستاد سازمان آن متشکل از سه معاونت و ۱۵ دفتر و مدیریت برنامه‌ریزی و نظارت بر فعالیتهای سوادآموزی در کشور می‌پردازد.

الف - در فاصله زمانی صدور فرمان بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران(۷دی‌ماه ۵۸) تا انتخاب نماینده خود در سازمان(سال۶۱)، حرکت سوادآموزی و مبارزه با بیسوادی، توسط دستگاه‌های ذی‌ربط(آموزش و پرورش، جهادسازندگی، جامعه روحانیت، جهاد دانشگاهی و نهضت سوادآموزی) و بصورت شورایی اداره می‌شد.

با توجه به فضای انقلابی جامعه، با همکاری تمامی نهادهای مردمی(از قبیل مساجد، کمیته‌های انقلاب، بسیج مستضعفین، کانون‌های فرهنگی، انجمن‌های اسلامی، نیروهای مسلح، کارخانجات، کارگاه‌ها، اصناف و…) بصورت خودجوش و گسترده، اقدام به آموزش باسوادان با همکاری آموزش و پرورش، برای یاددادن و تشکیل کلاس‌های سوادآموزی در تمامی فضاهایی که امکان تشکیل کلاس در آن‌ها وجود داشت، کردند.

ب - اوج گرفتن حرکت فزاینده سوادآموزی و مبارزه با بیسوادی در کشور، بعد از صدور فرمان امام(ره) مرهون زحمات بی‌شائبه مسئولان اولیه نظام بویژه اعضای شورای انقلاب بود که از این میان می‌توان شهیدان مطهری، بهشتی، باهنر، رجایی و نمایندگان ولی‌فقیه در اکثریت استان‌های کشور از قبیل شهیدان صدوقی(یزد)، مدنی(تبریز)، اشرفی اصفهانی(کرمانشاه)، دستغیب(شیراز) و… را نام برد.

در این می‌ان، جا دارد به صورت ویژه از شهیدان رجایی و باهنر به عنوان نخستین بانیان تشکل نهضت سوادآموزی که جان خویش را هم بر سر راه تعلیم و تربیت جامعه در طبق اخلاص به خدای خویش تسلیم کردند، یاد کرد.

پ - علاوه بر موارد فوق، نباید از خدمات صادقانه دست‌اندرکاران اجرایی امر سوادآموزی و مبارزه با بیسوادی که از نخستین روز صدور فرمان امام(ره) و در راه ارتقای سطح فرهنگ عمومی جامعه قدم برداشتند و حتی جان خویش را بر سر این کار گذاشتند، غافل شویم.

ابلاغ پیام به نقاط صعب‌العبور
آنانی که در بد‌ترین شرایط از لحاظ امنیتی، عدم وجود امکانات و ابزار مورد نیاز این رسالت بزرگ، با کمترین چشم‌داشتی به اقصی نقاط صعب‌العبور و روستاهای کشور مهاجرت کردند تا مبلغ و رساننده پیام امام(ره) به محرومین و مستضعفین جامعه باشند.

آموزشیارانی که در جبهه‌های نبرد علیه دشمن، پایبند میثاق بزرگشان با امامشان بودند تا آنجا که جان خویش را نیز فدا کردند و حتی در خط مقدم جبهه‌ها، دست از مبارزه فرهنگی و مبارزه با بیسوادی برنداشتند. مسئولان و مدیران لایقی که تمامی هم و غم خویش را صرف اعتلای امر سوادآموزی کشور کردند؛ امثال شیرینکار‌ها، سعیدی‌ها، کریمی‌ها، حبیب پور‌ها و ده‌ها نفر دیگر که بعد از سال‌ها خدمت صادقانه و حتی در حین ماموریت سوادآموزی و انجام وظیفه اداری به دیار حق شتافتند و با رحلت شهادت گونه‌اشان، گواهی بر صدق اعمال و گفتارشان شدند.

سوادآموزی در ایران، از سال ۱۳۱۵ شمسی با تشکیلات سازمان تعلیمات اکابر آغاز شد. در آن زمان این بخش از وظیفه سوادآموزی، از ادارات مربوط به وزارت معارف به شمار می‌رفت، ولی پس از مدتی چون توفیق چشم گیری نداشت، منحل شد.
دو هدف ارزشمند

در متن پیام امام دو هدف ارزشمند و گرانسنگ تبیین شد؛ الف) کوتاه مدت: آموزش خواندن و نوشتن به افراد محروم از نعمت ارزشمند سواد. ب) بلند مدت: ارتقاء آگاهی و دانش بزرگسالان نوسواد در زمینه‌های مختلف و تبدیل فرهنگ وابسته کشور به فرهنگ مستقل و خودکفا.

سازمان نهضت سواد آموزی با اجرای طرح‌های مختلف از جمله طرح بسیج سواد آموزی توانست هدف کوتاه مدت فرمان تاریخی امام(ره) را در ربع قرن گذشته تا حدودی محقق کند و نرخ با سوادی کشور را در جمعیت ۶ ساله و بالا‌تر از ۴۷٫۵ در صد در سال ۱۳۵۵و ۸۵ درصد در سال ۱۳۸۰ افزایش دهد.

در راستای نیل به اهداف بلند مدت نیز با شروع آموزش‌های توسعه(آموزش‌های پس از سواد) فصل جدیدی رقم خورد و اکنون که درصد قابل توجهی از افراد بزرگسال جامعه در گروه سنی زیر ۴۵ سال(گروه مولد جامعه) با سواد شده‌اند.

آموزش‌های توسعه در ابعاد مختلف فرهنگی مذهبی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی با هدف کاربردی کردن سواد وبرنامه‌های پس از سوادآموزی، اطلاعی رسانی و آگاه سازی و آموزش حرفه‌ای درآمدزا به مورد اجرارگذاره شده ‌است. مطابق آخرین آمار، تا کنون استان گیلان در صدر استان‌های با سواد کشور قرار دارد، استان مازندران نیز در این زمینه دارای جایگاه دوم است.

مدیریت نهضت سواد آموزی استان اصفهان نیز در مدت بیست وپنج سال فعالیت درخشان خود موفق شده نرخ با سوادی استان اصفهان را از ۵۲٫۹ در صد در سال ۱۳۵۵ و ۹۱٫۹ درصددرسال ۱۳۸۱ افزایش دهد و در حال حاضر مقام دوم رشد نرخ با سوادی کشور و جایگاه سوم سواد کشور را به خود اختصاص داده است.

در سال ۱۳۹۰ با توجه به رشد نرخ باسوادی، پیشنهاد انحلال این سازمان مطرح شد ولی در ‌‌نهایت این سازمان به یکی از معاونت‌های سازمان آورش و پرورش تبدیل و واحدهای استانی آن در وزارت آموزش و پرورش ادغام شد.

هنگامی که نهضت سوادآموزی تشکیل شد، جمعیتی بالغ بر ۱۴ میلیون نفر بی‌سواد در کشور وجود داشت. در آن زمان شور و شوق مردم برای مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی در بالا‌ترین حد خود بود. بی‌شک این اشتیاق‌ها بهترین فرصت و زمینه برای حرکتی بنیادی برای ریشه‌کنی بی‌سوادی بود.

دوران دفاع
به دلیل جنگ سنگین تحمیلی، پاره‌های درگیری‌ها و در نتیجه عدم ثبات امکان بهره‌گیری مناسب و همه جانبه از توان مردم و دولت می‌سر نبود؛ چرا که توان مردم و دولت مصروف دفاع از کشور بود.

در طول جنگ بیشتر بودجه کشور صرف هزینه‌های دفاعی می‌شد؛ زیرا در آن هنگام با توجه به در خطر بودن تمامیت ارضی کشور، جنگ مهم‌ترین مسئلهٔ کشور بود که باعثمی‌شد سایر امور کشور مورد کم توجهی قرار گیرد.

پس از پایان جنگ نیز به دلیل خرابی کشور، بیشتر امکانات کشور در جهت سازندگی قرار گرفت. همچنین گذشت زمان بر انگیزه‌ها و علاقه‌ها تاثیر منفی گذاشت. و پس از آن هم در برخی مقاطع نهضت سوادآموزی به خوبی عمل نکرد.

از آمار فعالیت‌های نهضت در سال‌های ۱۳۵۹ و ۱۳۶۰ اطلاع دقیقی در دست نیست. تنها اعلام شده که طی این سال‌ها ۷۴۱ هزار نفر زیر پوشش برنامه‌های سوادآموزی قرار گرفته‌اند. در سال ۱۳۶۱ نهضت سوادآموزی طرح ضربتی سوادآموزی را مطرح کرد، لکن طرح یادشده موفق نبود.

طرح‌های آموزشی

طرح آموزش فردبه‌فرد در سال ۱۳۶۲ مطرح شد که براساس آن افراد باسواد، خانواده بی‌سوادان را یاری می‌کردند تا به مهارت‌های سوادآموزی دست یابند. از آن زمان به بعد طرح‌های گوناگون دیگری به اجرا در آمده ‌است که شامل طرح‌های «گامی به سوی نور»، «سرباز معلم»، «لازم التعلیم» و «مساجد» می‌شود.

علاوه بر آن، نهضت سعی کرد که مهاجران جنگ تحمیلی، مهاجران افغانی و عراقی، اسیران جنگی، سربازان و کارکنان دولت را نیز زیر پوشش برنامه‌های آموزشی خود قرار دهد.

به استثنای سه سال اول فعالیت نهضت، به طور متوسط سالانه نزدیک به ۹۰۰ هزار نفر در کلاس‌های سوادآموزی شرکت کرده‌اند. بالا‌ترین میزان شرکت در سال ۱۳۶۶(۱٬۶۶۰٬۰۰۰ نفر) و کمترین مقدارآن در سال ۱۳۶۳(برابر با ۸۴۴٬۰۰۰ نفر) صورت گرفته‌است.

آمار نشان می‌دهد که همواره تعداد زنان تقریباً دو برابر تعداد مردان بوده‌است. این فرض وجود دارد که بی‌سوادان مرد به دلیل اشتغال و در نتیجه به خاطر کمبود وقت و خستگی مایل به تحصیل نباشند. البته باید توجه داشت که نرخ بی‌سوادی مردان معمولآ ۲۰ درصد کمتر از زنان بوده‌است.

منابع:
بررسی مسائل و ارزیابی عملکرد سوادآموزی در ایران، سازمان برنامه و بودجه، ۱۳۷۱
مهارتهای آموزشی و پرورشی(جلد اول)، حسن شعبانی، انتشارات سمت، ۱۳۸۵
اساسنامه نهضت سوادآموزی جمهوری اسلامی ایران
نشریه مرکز آمار ایران، ۱۳۸۲
پورتال سازمان نهضت سواد آموزی
سامانه جامع سواد آموزی
پایگاه درس‌هایی از قرآن – حجت‌الاسلام قرائتی
ویکی‌نبشته نهضت سوادآموزی