آمفی‌تئاتر ۱۸۰۰ ساله پالمیرا پیش و پس از حمله داعش؛
تلاش جهان برای زدودن آثار ترور از چهره تمدن باستانی ایران+فیلم و عکس
این صحنه خون‌ها به خود دیده و این اولین بار نبود که صحن نمایش پالمیرا شاهد نمایشی چنین وحشیانه و خونریز می‌شد. قرن‌ها پیش، وقتی رومیان بر آن استیلا داشتند، گلادیاتورها در آن به جنگ هم می‌رفتند تا مرگ‌شان شور و شعف تماشاچیان را دو چندان کند. اما این بار داستان فرق می‌کرد؛ داعش ۳۷ نفر را نه‌تنها در مقابل تماشاگران آمفی‌تئاتر پالمیرا، که در برابر چشم تمام جهانیان کشت.
به گزارش خبرنگار ایلنا، «پالمیرا» معبدِ آفتاب سوریه است؛ مروایدی در صحرا که یادگاری از ایران باستان بود و معابدش صدها سال ایستاده بودند. تا آن زمان که دست داعش به بناهای دو هزار ساله‌اش رسید و در چشم بهم زدنی بخشی از میراث بشریت تخریب شد. آمفی تئاتر هزار و ۸۰۰ ساله پالمیرا یا به زبان عربی «تدمر» هم جزو آثاری بود که در دو بار تصرفش به دست تروریست‌های داعش، صحنه کشتار مردم شد و نمای رومی آن فروریخت. پس از گذشت چهار سال از اشغال این شهر تاریخی، مروری بر اتفاقهایی داشتهایم که این شهر صبور، پشت سر گذاشته و امروز در نبود تروریست‌ها، نفس راحتی میکشد.
آمفی‌تئاتر پالمیرا؛ از اجرای نمایش‌های هنری و سروده‌های ادبی تا قتلگاه داعش
این صحنه خون‌ها به خود دیده است؛ البته این اولین بار نبود که صحن نمایش پالمیرا شاهد نمایشی چنین وحشیانه و خونریز می‌شد. قرن‌ها پیش، وقتی رومیان بر آن استیلا داشتند، گلادیاتورها در آن به جنگ هم می‌رفتند تا مرگ‌شان شور و شعف تماشاچیان را دو چندان کند. البته این بار داستان فرق می‌کرد؛ داعش ۳۷ نفر را نه‌تنها در مقابل تماشاگران آمفی‌تئاتر پالمیرا، که در برابر چشم تمام جهانیان کشت.
گروه تروریستی داعش اردیبهشت سال ۹۴ (مه ۲۰۱۵) شهر تدمر (پالمیرا) را در استان حمص به اشغال خود درآورد اما نیروهای دولتی در اسفند ۹۴ (مارس ۲۰۱۶) آن را آزاد کردند؛ هرچند اندکی بعد یعنی در ۲۱ آذر ۹۵ (دسامبر ۲۰۱۶) داعش دوباره این شهر را در اختیار گرفت.
در دور اول اشغال این شهر تاریخی به دست داعش در تیر ماه سال ۹۴ بود که آمفی تئاتر ۱۸۰۰ ساله پالمیرا به صحنه اعدام ۲۵ نفر تبدیل شد؛ گروه تروریستی داعش ویدئوی اعدام ۲۵ سرباز اسیر ارتش سوریه را در سالن آمفی تئاتر شهر تاریخی پالمیرا منتشر کرد و موجب بهت جهانیان شد. در این ویدئو بسیاری از داعشی‌هایی که به سر سربازان اسیر ارتش سوریه شلیک می‌کنند نوجوان به نظر می‌رسیدند و صدها شهروند سوری هم در جایگاه تماشاچیان نشسته و صحنه اعدام را تماشا می‌کردند.
صحنه اعدام ۲۵ سرباز اسیر ارتش سوریه در سالن آمفی تئاتر شهر تاریخی پالمیرا
وقتی داعش به سوی پالمیرا پیشروی می‌کرد، مسئولان سوری متولی آثار باستانی پالمیرا، موفق شده بودند در اندک فرصتی که باقی بود، بخشی از آثار قابل حمل را به نقاط امن ببرند. اما داعش با تسلط بر منطقه، دست به سر بریدن‌ها و کشتارهای هولناکی از اسیرانش کرد؛ از جمله قتل سرپرست آثار باستانی پالمیرا «خالد محمد الاسعد» که پیرمردی ۸۲ ساله و از کار‌شناسان برجسته باستان‌شناسی بود، که او را با بردن به میان همین آثار تاریخی سر برید و جسد بدون سر او را به یکی از ستون‌های باستانی آویخت.
داعش در طول حضور خود در بخش‌هایی از سوریه و عراق، آثار باستانی دیگری را نیز از دوره‌های تمدنی مختلف ویران کرده بود. حضور حدودا یازده ماهه داعش در دوره نخست در پالمیرا با عملیات جنگی ارتش سوریه و یاری روسیه، در فروردین ۱۳۹۵ (مارس ۲۰۱۶) به پایان رسیده بود. اندکی بعد از بازپس‌گیری پالمیرا، آمفی تئاتر تاریخی این شهر شاهد برپایی یک کنسرت موسیقی کلاسیک با نام «نیایش برای پالمیرا» شد؛ کنسرتی که در اعتراض به عمل وحشیانه داعش در تبدیل آمفی تئاتر دوران رومی‌ها به کشتارگاه برپا شد و نوای آثاری از باخ، پروکوفیف و رودین شچدرین را در میان دیواره‌های این بنای ۱۸۰۰ ساله طنین‌انداز کرد. اما داعش بعد از هشت ماه و نیم توانست دوباره از اواخر آذر همان سال، بر تدمر مسلط شود.
داعش چگونه تمدن دوران باستان ایران را تخریب کرد؟
«پالمیرا» را «مروارید صحرا» می‌خوانند؛ شهری در حدود ۲۰۰ کیلومتری شمال شرقی دمشق، که زمانی سرپناه مسافران در مسیر تجاری باستانی بود؛ شهری با معابدی که هزاران سال ایستاده بودند.
کامیار عبدی (باستان‌شناس و استاد دانشگاه) دو شهر «هاترا» و «پالمیرا» در عراق و سوریه را نمونه‌هایی از تمدن به‌جا مانده از دوران باستان ایران می‌داند؛ دو شهری که طی همه این سال‌ها و با روی کار آمدن انواع و اقسام حکومت‌‌ها سالم مانده بودند.
آمفی تئاتر پالمیرا چنین تخریبی به خود ندیده بود اما خود شهر، خاطرات زیادی از تخریب داشت؛ این شهر که بیشتر در سلطه رومیان بود بارها به خاطر نبرد دو ابرقدرت زمان یعنی اشکانی/ساسانی و روم، ویرانی‌ها به خود دید. این شهر بارها اسیر شد و تحت سلطه فاتحان مختلف قرار گرفت؛ پالمیرا در طول قرن‌ها، یک گروگان بی‌ثبات سیاسی بود.
تصاویر هوایی از شهر تاریخی پالمیرا و مقایسه‌ای از قبل و بعد از تخریب به دست داعش
به گفته عبدی، «شهر پالمیرا را اشکانیان در زمان حکومت وسیع خود که تا «صحاری شامات» گسترده شده بود، آباد کردند، ولی خیلی زود به دلیل حملات مکرر رومیان، این شهر از خاک ایران جدا شد و به کنترل رومیان درآمد. طی دوره‌های کوتاه در قرن سوم میلادی پالمیرا تحت حکومت ملکه «زنوبیا» با پشتیبانی ایرانیان امپراتوری کوچکی در سوریه تشکیل داد که تا مصر امتداد یافت. اما رومیان ملکه زنوبیا را دستگیر و اعدام و قلمروی او را به امپراتوری روم منضم کردند. سرانجام شهر باشکوه پالمیرا در سال ۲۷۴ میلادی طی جنگ‌های سلسله ساسانی و امپراتوری روم در حمله «اورلیانوس» امپراتور روم ویران شد. پالمیرا در اوج شکوفایی خود، به عنوان مرکز اقتصادی مهمی در راس شبکه بازرگانی وسیعی عمل می‌کرد که از خاور دور تا اروپا گسترده بود. پالمیریان در زمان اشکانیان و ساسانیان قدرت بازرگانی و نظامی عظیمی یافتند و پیوسته به پشتیبانی یا با یاری رومیان با ایرانیان در جنگ بودند. با این حال و با وجود استیلای رومیان، پالمیریان از این درایت برخوردار بودند که ارتباط با ایران و ایرانیان برایشان مهم است. بنابراین، در دوره‌های معدودی که میان ایران و روم صلح برقرار بود، پالمیری‌ها با اینکه از نظر سیاسی تابع روم بودند، روابط دوستانه فرهنگی و تجاری خود را نیز با ایران حفظ می‌کردند.»
جنایتی جنگی علیه میراثی جهانی
پالمیرا دوست ایران بود؛ یک همسایه تجاری خوب برای شاهنشاهی ایران باستان که بازرگانانش از فرات به خلیج فارس می‌آمدند، با ایرانیان تجارت می‌کردند و از آنجا به هند و حتی شرق آسیا می‌رفتند. هنوز هم مزار برخی از بازرگانان پالمیرایی در جریره خارک سالم مانده که نشانه‌ای است از دوستی دو سرزمین.
کامیار عبدی می‌گوید پالمیر یا «تدمر» (درخت نخل به زبان آرامی) شهری باستانی در ولایت «حمص» سوریه است که قدمتش به دوره نوسنگی بازمی‌گردد و اولین اشاره به آن در متون تاریخی، هزاره دوم پیش از میلاد در مقام توقف‌گاهی در واحه‌ای در میان بیابان سوریه برای کاروان‌هایی بود که از میان‌رودان عازم سواحل مدیترانه بودند. به گفته این باستان‌شناس، «اوج شکوفایی پالمیرا از حدود ۲۰۰ قبل از میلاد تا ۲۷۰ میلادی بود که این شهر مرکز بازرگانی مهمی در واحه‌ای در صحاری سوریه بین دو قدرت بزرگ شرق و غرب آن زمان، سلسله‌های اشکانی و ساسانی در شرق و امپراتوری روم در غرب بود.»
پالمیرا با پشت سر گذاشتن تاریخ دو هزار ساله پر فراز و نشیبش در قرن بیستم به دست داعش افتاد و بسیاری از آثار تاریخی‌اش آسیب دید و ویران شد؛ با این حال، گفته می‌شود دلیل اینکه تروریست‌ها این شهر را مانند برخی از شهرهای عراق با خاک یک‌سان نکرده‌اند، شایعه‌ی وجود گنجی ۲ تُنی بوده که گویا قرن‌ها در گوشه‌ای از شهر در خاک مدفون مانده است. آمفی‌تئاتر ۱۸۰۰ ساله شهر آفتاب هم یکی از این آثار بود که به دست داعش زخمی شد؛ بهمن سال ۹۵ بود که خبر رسید بخش‌هایی از این اثر تاریخی از جمله نمای بیرونی آن تخریب شده است. همان زمان مامون عبدالکریم (رییس سازمان میراث فرهنگی دولت سوریه) گفت فیلم «هولناک» این ویرانی را دیده است و از آنچه که «سکوت جامعه جهانی» نسبت به تعرض به این مکان مهم برای میراث بشریت نامید، ابراز خشم کرد. مدیرکل وقت یونسکو هم تخریب آثار باستانی تدمر را پاکسازی فرهنگی توسط افراط‌گراها دانسته و محکوم کرد و آن را «جنایت جنگی و یک خسارت عظیم برای مردم سوریه و بشریت» خواند. شورای امنیت سازمان ملل هم در بیانیه‌ای گفته بود «گروه تروریستی داعش سود سرشاری از غارت و قاچاق آثار باستانی سوریه به جیب زده و از درآمد حاصل از آن برای تقویت فرآیند عضوگیری و افزایش توانمندی‌های عملیاتی‌شان و اجرای حمله‌های تروریستی استفاده می‌کنند.»
تبلور نوآوری معماری باستانی ایران، یونان و رُم در آمفی‌تئاتر پالمیرا
این آمفی‌تئاتر در قرن دوم میلادی در وسط سن نیم دایره‌ای که محل نشستن تماشاچیان است ساخته شده و به دروازه جنوبی پالمیرا بازمی‌شود؛ بنایی ۸۲ تا ۱۰۴ متری با ردیف ستون‌های اصلی به سمت جنوب غربی که تا خیابان امتداد دارد و قطر جایگاه نیم دایره‌ای تماشاچیان که ساختش ناتمام مانده، ۹۲ متر است.
آمفی تئاتر پالمیرا یکی از جاذبه‌های گردشگری و میراث فرهنگی سوریه بود؛ روی این صحنه نمایش که جلوی کاخ قرار داشت، نمایشنامه‌های شرقی اجرا می‌شدند. این تئاتر نیم دایره‌ای در دوران سلسله امپراتوری رم در قرن دوم بنا و از سال ۱۹۸۰ همراه آثار دیگر پالمیرا در فهرست آثار جهانی یونسکو ثبت شد. برخی از منابع می‌گویند از این مکان برای جنگ حیوانات یا مبارزه گلادیاتورها هم استفاده می‌شد، با این‌حال کاربرد اصلی‌اش اجرای تئاتر بود؛ اما قرن‌ها بعد، در آمفی تئاتر شهر باستانی که روزگاری مردم برای تماشای آثار سوفوکلس و اوریپید جمع می‌شدند، نوع دیگری از تراژدی بازی شد. تروریست‌های داعش دست به یک کشتار تلویزیونی و نمایشی زدند.
«آمفی تئاتر زیبای پالمیر که در زمان یکی از خشن‌ترین حکومت‌های تاریخ (امپراتوری روم) محل اجرای نمایش‌های هنری و سروده‌های ادبی بود، به دست جنایتکاران داعش به محلی برای کشتن اسرا به دست نوجوانان بدل شد.» این را کامیار عبدی می‌گوید و درباره ویژگی‌های آن خاطرنشان می‌کند: «در این آمفی تئاتر تماشاگر باید یک طرف می‌نشسته. نوع معماری آن طوری بوده که پشت جایگاه مخاطب را دیوار می‌کشیده‌اند تا صدای هنرمند به دیوار خورده، انعکاس پیدا کند و به تماشاگر برسد.»
عبدی درباره سبک معماری طاقی‌های آمفی تئاتر پالمیرا به ایلنا می‌گوید: «این یک نوآوری معماری است که تقریبا هم‌زمان در چند کشور دنیا از جمله در ایران و رُم ظاهر می‌شود. قبلا در معماری ایران و یونان و رم هم بوده است؛ یعنی نمی‌شود گفت ابتدا متعلق به ایران بوده که به رم رفته یا برعکس. به خصوص در جایی مانند پالمیرا و هترا که میان این دو کشور قرار دارند. یعنی یک طرف‌شان امپراطوری رم و طرف دیگر ایران اشکانی یا ساسانی بوده و طبیعتا از معماری هر دو طرف متاثر می‌شده‌اند.»
مروارید صحرا چه داشت؟
اما آنچه در حمله داعش به پالمیرا نابود شد، فقط آمفی‌تئاترش نبود بلکه مجموعه کاملی بود از آثار تاریخی دو هزار ساله که تا پیش از جنگ داخلی سوریه، میراث مهم جهانی و یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری این کشور محسوب می‌شد.
داعش آثار و معابد تاریخی پالمیرا را نشانه‌های شرک می‌دانست در نتیجه معبد تاریخی دوهزار ساله «بعل» را که یکی از مهم‌ترین آثار باستانی منطقه خاورمیانه بود، منفجر کرد. خبر انفجار آن تنها چند روز پس از انتشار تصاویر تخریب «معبد بعل شمین» منتشر شد. بعل شمین هم معبدی دوهزار ساله بود که با استفاده از مواد منفجره ویران شد. تخریب بنای دوهزار ساله «طاق نصرت» هم یکی دیگر از جنایت‌های جنگی داعش در میان آثار تاریخی بود.
این شهر تبلور هنر و معماری قرن‌های نخست و دوم میلادی به شمار می‌رود که در آن تکنیک‌های یونانی و رومی با سنت‌های محلی و نفوذ ایران باستان درهم آمیخته است؛ این محوطه حاوی بیش از هزار ستون و یک گورستان عظیم شامل بیش از ۵۰۰ مقبره است. جز اینها، دژ پالمیرا، دروازه هادریان، بنای چهار وجهی یا تتراپیلون و میدان آگورا هم جزو آثار ارزشمند پالمیرا محسوب می‌شوند که تا پیش از جنگ داخلی سوریه هر سال بیش از ۱۵۰ هزار جهانگرد را به سوی خود می‌کشاندند.
اما از زمانی که این شهر به دست داعش افتاد، تخریب بناهای تاریخی و آثار هنری و کشتار مورخان و باستان‌شناسان به راهبرد این گروه در جنگ با تاریخ، فرهنگ و روشنفکری بدل شد؛ در این میان فضای عالی آمفی تئاتر پالمیرا هم تبدیل به پس زمینه موردعلاقه‌ای برای فیلم‌های تبلیغاتی و اعدام‌های داعش شد.
گام به گام تا زدودن خشم و ترور از چهره شهری دو هزار ساله
پس از گذشت بیش از دو سال از آزادسازی پالمیرا، خبرهایی خوش از مرمت آثار باستانی آن به گوش می‌رسد.
کامیار عبدی به ایلنا می‌گوید باستان‌شناسان و مرمت‌گرانی به این شهر رفته و در حال مرمت برخی از قسمت‌های پالمیرا هستند؛ آن قسمت‌هایی که منفجر شده و از بین رفته فعلا در دستور بازسازی نیست اما آنها که با پتک خرد شده‌اند در حال مرمت‌اند و در این زمینه، دولت سوریه با همکاری یونسکو کارهای مرمتی لازم را انجام می‌دهند.
تصاویری از بازگشت تعدادی از مردم به پالمیرا؛ در خرداد ۹۸
تابستان سال گذشته نیز یعنی یک سال و نیم پس از آزادسازی پالمیرا، وزارت دفاع روسیه اعلام کرد که متخصصانی در دمشق تعمیر و بازسازی آثار باستانی شهر پالمیرا در سوریه را آغاز کرده‌اند. چند ماه پس از آن یعنی در زمستان سال ۹۷ هم خبر رسید سازمان میراث فرهنگی سوریه اقدام به خاکبرداری و زدودن آثار ویرانی‌های ناشی از حملات تروریست‌ها از خیابان‌ها، گذرگاه‌ها و اماکن این بناهای تاریخی کرده است. عملیات پاکسازی از آمفی تئاتر باستانی این مجموعه تاریخی که جشنواره‌ها و جشن‌های هنری در آن برگزار می‌شود، شروع شده است.
۱۹ خرداد امسال هم شهر تدمر سوریه بعد از سال‌ها شاهد بازگشت اهالی خود به خانه‌هایشان بود. اتوبوس‌های دولت سوریه این افراد را که شمار آنها ۱۲۰ نفر بود، به این شهر منتقل کرد. برخی از این افراد بیش از پنج سال بود که بر اثر حمله گروه تروریستی داعش و اشغال این شهر، مجبور به ترک خانه و کاشانه خود شده بودند.
داعش، نزدیک به دو سال، پالمیرا را ساختمان به ساختمان از بین برد، اما امروز علاقه‌مندان به تاریخ وجب به وجب در حال زدودن خشم و ترور از چهره این شهر دو هزار ساله‌اند.
گزارش: سبا حیدرخانی
