چرا صحنه‌های نمایش فاقد زیبایی‌شناسی است؟/ به سوی تئاتر بی‌دکور
ضعف زیبایی‌شناختی صحنه‌های نمایش طی یک دهه اخیر افزایش یافته است. این نقصان را با دو هنرمند و طراح صحنه مطرح کردیم که نتیجه در ادامه می‌آید.
به گزارش خبرنگار ایلنا، یرژی گروتفسکی، مدرس و کارگردان نامدار لهستانی در آغاز فعالیت – در دوره‌ای که بعضی کارشناسان معتقد به وابستگی‌های نظری او به آنتونن آرتو هستند - این پرسش را پیش کشید: تئاتر چیست؟ او در جستجوهایش برای پاسخ به این پرسش دریافت که تئاتر می‌تواند بدون گریم، لباس، دکور، صحنه، نورپردازی و تاثیرات صوتی وجود داشته باشد اما بدون رابطه بین تماشاگر و بازیگر نه. گروتفسکی این رابطه اساسی و رویارویی را تئاتر بی‌چیز نامید.
بازیگران گروتفسکی اسباب و وسایل صحنه را نه طبیعت گرایانه (ناتورالیستی)، بلکه همچون خودانگیختگی خیالی کودکانه و پختگی یک بازیگر کارکشته به کار می‌بردند. به این ترتیب که کف صحنه می‌توانست دریا باشد، میز نقش قایق را ایفا کند و میله‌های پشت صندلی به یک سلول تبدیل شوند. آنها اجازه نداشتند از دکور و تغییر لباس استفاده کنند تا نشان دهند تغییر در نقش و درون شخصیت‌ها به وقوع می‌پیوندد نه خارج از آن. کارگردان از دکور و گریم به مفهوم سنتی استفاده نمی‌کرد و تنها اشیایی را روی صحنه قرار می‌داد که در طول اجرا و منطبق با نیازهای نمایش استفاده می‌شدند.
در ایران نیز گروهی انگشت‌شمار از هنرمندان روزگاری تحت تاثیر این جریان نمایش‌هایی به صحنه بردند، اما تجربه بیش از سی‌سال گذشته نشان می‌دهد تلاش‌های نظری هیچ‌یک از نظریه‌پردازان و هنرمندان اروپای شرقی و غربی تاثیر چندانی بر روند هنر نمایش در ایران نگذاشته، بلکه تنها اجرای تزئینی و ویترینی تجربیات دیگران را شاهد بوده و هستیم.
علاوه بر جریانی که آگاهانه تصمیم گرفت از تجربه هنرمندان دیگر نقاط جهان مثل خالی کردن صحنه از دکور و تاکید بیشتر بر توانایی بازیگر برای ارتقای کیفیت تئاتر وطنی استفاده کند؛ بخش عمده‌ای از کارگردانان و طراحان در سال‌های اخیر به دلایل دیگری چنین تمهیدی را در دستور کار قرار دادند. این گروه‌ها کاهش چشمگیر بودجه هنرهای نمایشی، افزایش بهای مواد مورد نیاز برای طراحی صحنه و کاستی‌هایی از این دست را عمده‌ترین دلایل نیل بهسوی صحنه‌های بی‌دکور عنوان می‌کنند.
منوچهر شجاع، هنرمند صاحب سبک و با تجربه تئاتر کشور در همین رابطه اظهار کرد: آنچه در زمینه طراحی صحنه آثار نمایشی طی این چند سال رخ داد باید با جدیت و دقت بیشتر مورد بررسی قرار بگیرد. به هرحال عده‌ای باتوجه به شکل اجرایی که درنظر داشتند طراحی صحنه ساده، خلاصه شده یا مینیمال را اجرایی کردند. اما قطعا بودند گروه‌هایی که بدون سنجش نیاز نمایش دست به چنین کاری زدند و معمولا هم ترکیب‌بندی درستی ندارد.
او که پایان‌نامه دوران دانشجویی‌اش را با محوریت کنکاش بر طراحی صحنه استیلیزه ارائه کرده است، افزود: همواره سعی می‌کنم با کمترین نشانه بیشترین امکان را برای تخیل مخاطب درنظر بگیرم، اما اگر به چیز دیگری نیاز باشد قطعا به آن‌سو حرکت خواهم کرد تا به شکل‌گیری کلیت اثر کمک کند.
روند تزریق قطره‌چکانی بودجه به گروه‌های نمایشی به‌ویژه طی هشت سال زمامداری دولت‌های نهم و دهم افزایش یافت اما در شرایطی که انتظار می‌رفت با شروع فعالیت دولت یازدهم این روند سیر معکوس داشته باشد، مدیران دولتی عرصه فرهنگ به‌ویژه مشاوران اقتصادی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و معاون امور هنری به استقبال تجربه مدیریت هشت سال گذشته رفتند - البته مشورت با بعضی هنرمندان تئاتر - و بر طبل "تئاتر خصوصی" کوبیدند تا پرداختهای قطره‌چکانی ادامه یابد.
به این ترتیب نمایش‌ها هر روز بیشتر از روز قبل خالی از دکور روی صحنه رفتند که با آنچه توسط نظریه‌پردازانی چون گروتفسکی مطرح شد، تفاوت چشمگیر داشت. امیررضا کوهستانی، کارگردان خلاق تئاتر ایران از معدود هنرمندانی است که طی یک دهه اخیر، آگاهانه چیدمان شلوغ صحنه را از آثار خود حذف کرده و در این زمینه بهسوی نوعی زیبایی‌شناسی مینیمال پیش رفته است. اما آیا مدیران با کاهش پرداختهای مالی، حذف اجزاء صحنه را به تمام تئاتر ایران توصیه می‌کنند؟ از سوی دیگر صحنه‌های بی‌دکور چه میزان با اندیشه گروه‌ها مطابقت دارد؟
شجاع در پاسخ به این سوال اظهار کرد: تا حدی می‌توان چنین گفت که حرکت گروه‌های نمایشی به سوی خالی شدن صحنه از دکور در سالیان اخیر چندان بر مبنای اندیشه نبود ولی گروه‌هایی هم هدفمند طراحی مینیمال را در دستور کار قرار دادند که باید به آنها نیز توجه کنیم.
اما فضای نامناسب ایجاد شده در زمینه طراحی صحنه و دکور علاوه بر سالن‌های تئاتر در فضای علمی و آکادمیک نیز قابل ردگیری‌ست. ضعف توجه به مقالات و تکنیک‌های روزآمد به شدت احساس می‌شود و انگیزه دانشجویان با کاهش مواجه است.
پیام فروتن: آنچه امروز رخ داده محصول بی‌اخلاقی‌ست
پیام فروتن، طراح صحنه و مدرس دانشگاه با تاکید بر اینکه اسفناک بودن وضعیت طراحی صحنه آثار نمایشی از منظر زیبایی‌شناختی نیاز به اثبات ندارد؛ اظهار کرد: مسئله این است که تئاتر همگام با سایر عرصه‌های اجتماعی در این سال‌ها تحت تاثیر قرار گرفته خارج از این زنجیره قابل پیگیری نیست. در تئاتر شاهد بروز نوعی بی‌اخلاقی هستیم و این آشفتگی معلول بحران اقتصادی به نظر می‌رسد اما سوال این است که مگر تئاتر ما از قدیم همواره با این مسئله درگیر نبود؟
او افزود: فعالیت در تئاتر ایران همواره سخت بوده و هیچگاه بودجه و حمایت مالی آنچنانی در کار نبوده است. پس چرا آن زمان با چنین وضعیت آشفته‌ای در زمینه طراحی صحنه مواجه نبودیم؟
این مدرس دانشگاه در پاسخ گفت: به جرات می‌توان گفت آنچه امروز رخ داده محصول بی‌اخلاقی‌ست. به این دلیل که هنرمند تئاتر ما خودش را ملزم نمی‌داند محصول باکیفیت خلق کند و در معرض دید مخاطب قرار دهد. این اتفاق نه‌تنها در طراحی صحنه که در بازیگری، کارگردانی و دیگر عناصر مشترک در خلق آثار نمایشی به چشم می‌خورد.
او ادامه داد: بحث فقط عدم وجود تخیل در صحنه‌ها و نمایش‌ها نیست، بلکه دغدغه هنرمندانه (آرتیستیک) وجود ندارد. دانشجو هم به کار بزرگترهایش نگاه می‌کند و الگو می‌گیرد؛ اینها از یکدیگر جدا نیستند.
فروتن اما به یک آسیب جدی ایجاد شده در یک دهه اخیر اشاره کرد و گفت: همه می‌خواهند یک ساله ره صدساله طی کنند و خیلی به سرعت دیده شوند. جالب اینکه دانشجو به جایی جز سالن اصلی تئاتر شهر رضایت نمی‌دهد اینجا هم با همان اصل کلی بی‌اخلاقی مواجه هستیم که در جریان تئاتر دانشگاهی هم وجود دارد. اینها به یکدیگر متصل هستند.
این هنرمند خاطرنشان کرد: دانشجو در جریان تحصیل کار تولید نمی‌کند و خبری از مقالات و کتاب‌های به روز نیست. اساتید کار تولید نمی‌کنند و در جریان اتفاقات روز جهان قرار ندارند. آنچه در نتیجه رخ می‌دهد روزمرگی و فاصله گرفتن از اندیشه تغییر است. اگر دقت کنیم امروز در تمام عرصه‌های تئاتری اندیشه تغییر وجود ندارد.
قطعا امکان استفاده از نظرهای دیگر هنرمندان و طراحان صحنه در این گزارش وجود داشت؛ اما به گفته پیام فروتن، آفتاب آمد دلیل آفتاب. وضع وخیم طراحی صحنه در تئاتر کشور برهمه دست‌اندرکاران، منتقدان و مدرسان هنرهای نمایشی روشن است. بر همین اساس خبرگزاری کار ایران به زودی با برگزاری نشست تخصصی به بررسی دلایل وضعیت موجود می‌پردازد و راه‌کارهای برون‌رفت از این نقصان را پیگیری می‌کند.