یادداشت؛
ذخیره‌سازی در دل خشکسالی؛ افزایش یک میلیارد مترمکعبی منابع آبی خوزستان
در حالی که بارش‌ها و آورد رودخانه‌ها در خوزستان نسبت به سال گذشته کاهش یافت، این استان با کاهش ۱۸ درصدی هدررفت آب و گسترش سامانه‌های دیجیتال، توانست ذخایر آبی خود را به میزان بی‌سابقه‌ای، معادل یک میلیارد مترمکعب افزایش دهد؛ موفقیتی که حاصل اصلاح نگاه به مدیریت منابع و عبور از راهکارهای سنتی بود.
یادداشت- امین مرادی-کارشناس حوزه آب- در حالی که بارش‌ها و آورد رودخانه‌ها در خوزستان نسبت به سال گذشته کاهش یافت، این استان با کاهش ۱۸ درصدی هدررفت آب و گسترش سامانه‌های دیجیتال، توانست ذخایر آبی خود را به میزان بی‌سابقه‌ای، معادل یک میلیارد مترمکعب افزایش دهد؛ موفقیتی که حاصل اصلاح نگاه به مدیریت منابع و عبور از راهکارهای سنتی بود.
حکمرانی آب در شرایط سخت
استان خوزستان در سال آبی ۱۴۰۲–۱۴۰۳، با یکی از خشک‌ترین سال‌های شش دهه اخیر مواجه شد. طبق اعلام شرکت مدیریت منابع آب ایران، آورد رودخانه‌های کارون، دز و کرخه نسبت به میانگین بلندمدت، بین ۳۵ تا ۵۵ درصد کاهش یافت. مجموع بارش‌های ثبت‌شده در ایستگاه‌های هواشناسی خوزستان نیز با کاهش حدود ۳۰ درصدی نسبت به سال گذشته، نشان می‌داد که استان در آستانه تنشی کم‌سابقه در تأمین آب قرار دارد.
با این حال، گزارش‌ها از افزایش ۱ میلیارد مترمکعبی ذخایر پشت سدهای خوزستان حکایت دارد. این در شرایطی رقم خورد که پیش‌بینی‌ها از افت ذخایر تا ۲ میلیارد مترمکعب خبر می‌داد. چه شد که خوزستان نه‌تنها ذخایر خود را حفظ کرد، بلکه موفق به تقویت آن نیز شد؟
سامانه‌های دیجیتال؛ دیده‌بان‌های نوین آب
بر اساس اعلام شرکت آب منطقه‌ای خوزستان، در سال گذشته بیش از ۴۰ درصد شبکه‌های اصلی و فرعی آبیاری استان به سامانه‌های هوشمند پایش، کنترل نشت و اندازه‌گیری لحظه‌ای دبی آب مجهز شدند. این سامانه‌ها، با استفاده از حسگرهای فشاری، دبی‌سنج‌های اولتراسونیک، دوربین‌های مادون‌قرمز و نرم‌افزارهای تحلیلی، امکان پایش دقیق مسیرهای انتقال را فراهم کردند.
تجهیز ۱۶ هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی به سامانه کنترل از راه دور نوبت‌دهی آبیاری، به کشاورزان کمک کرد تا بر اساس سهمیه دقیق، بدون تلفات اضافی، آب مورد نیاز را دریافت کنند. در کنار آن، اتوماسیون پمپاژها و شیرهای ورودی نیز از باز و بسته‌شدن‌های غیرضروری و انحرافات غیرمجاز جلوگیری کرد.
کاهش ۱۸ درصدی تلفات در شبکه‌های انتقال
تا پیش از این، سالانه بیش از ۳.۵ میلیارد مترمکعب از منابع آبی استان، به دلیل فرسودگی شبکه‌ها و نبود نظارت دقیق، دچار نشت، انشعاب غیرمجاز یا تبخیر زودرس می‌شد. اما طبق گزارش منتشر شده توسط مرکز مدیریت بحران آب استان، میزان هدررفت آب در سال ۱۴۰۳ نسبت به ۱۴۰۲ حدود ۱۸ درصد کاهش داشته است. این رقم معادل حفظ ۶۰۰ میلیون مترمکعب آب در همان شبکه‌های موجود است.
یکی از محورهای اصلی این کاهش، اجرای پروژه «بازآرایی کانال‌های فرعی دزفول، هویزه و جنوب اهواز» با طول مجموع ۱۲۰ کیلومتر بود. در این طرح، کانال‌های خاکی یا نیمه‌فرسوده با مصالح جدید پوشش داده شدند و تمام مسیرها به ایستگاه‌های هشدار نشت، انشعاب‌سنج و دبی‌متر مجهز شدند.
همکاری نهادی؛ فراتر از یک دستگاه
این موفقیت تنها نتیجه تلاش یک نهاد نبود. شرکت آب منطقه‌ای، سازمان جهاد کشاورزی، دانشگاه شهید چمران، مرکز هواشناسی و حتی سازمان بسیج سازندگی و شوراهای روستایی، در اجرای این پروژه‌ها به صورت هماهنگ مشارکت داشتند. جلسات هفتگی «کارگروه بهینه‌سازی مصرف آب»، با حضور مدیران کل و کارشناسان بومی، به بررسی نقاط بحران‌خیز، تحلیل داده‌های روز و صدور تصمیمات اصلاحی پرداخت.
همچنین، برای نخستین بار در استان، از الگوهای یادگیری ماشین (Machine Learning) برای تحلیل الگوهای نشت و پیش‌بینی نقاط اتلاف استفاده شد. این مدل‌ها، داده‌های جمع‌آوری‌شده از ۵ سال اخیر را بررسی کرده و مناطق پرخطر را به صورت نقشه‌های اولویت‌دار در اختیار تصمیم‌گیران گذاشتند.
تمرکز بر نقاط بحرانی؛ دزفول، اهواز، هویزه
در مناطق دزفول، اهواز و هویزه، که به دلیل توپوگرافی خاص و طول زیاد کانال‌ها همواره با بیشترین نرخ تلفات روبه‌رو بودند، تمرکز ویژه‌ای اعمال شد. در دزفول، با پوشش کامل سامانه‌های دیجیتال بر رودخانه‌های دز، کانال آب‌رسانی غرب و نهرهای فرعی، نرخ تلفات در برخی مقاطع تا ۴۰ درصد کاهش یافت.
در هویزه، تیم‌های مشترک جهاد کشاورزی و بسیج سازندگی، اقدام به بازسازی ایستگاه‌های پمپاژ و حذف نقاط نشتی شدید کردند. در اهواز، پروژه پوشش کانال‌ها و تبدیل مسیرهای خاکی به بتن پیش‌ساخته، در کاهش تبخیر به‌ویژه در فصول گرم مؤثر بود.
آینده روشن یا نقطه پایان؟
هرچند این تجربه موفقیت‌آمیز است، اما مدیران استانی معتقدند تنها آغاز یک مسیر بلندمدت است. در برنامه توسعه پنج‌ساله مدیریت منابع آب استان، هدف‌گذاری شده که تا سال ۱۴۰۶، تمامی شبکه‌های اصلی آبیاری به سامانه‌های هوشمند مجهز شوند و نرخ هدررفت به کمتر از ۲۰ درصد برسد.
این هدف با توجه به اقلیم گرم خوزستان، افزایش تبخیر سالانه و کاهش آوردهای طبیعی، جاه‌طلبانه است؛ اما تجربه سال ۱۴۰۳ نشان داد که با هم‌افزایی، فناوری و شفافیت مدیریتی، می‌توان بحران را به فرصت تبدیل کرد.
