استاد زبان و ادبیات ایتالیا: فن ترجمه به ارزیابی دوباره نیاز دارد

نشست هفتگی شهر کتاب، با موضوع بررسی کتاب «گهی حجاب و گه آیینه» عصر سه شنبه ۲۲ مهر ماه در موسسه شهرکتاب با حضور علی اصغر محمدخانی، ایمان منسوب بصیری، کارلو چرتی و کلارا کورونا برگزار شد.

به گزارش خبرنگار ایلنا، علی اصغر محمدخانی(رییس شهر کتاب) طی سخنانی با اشاره به کتاب گهی حجاب گه آیینه گفت: این کتاب گزیده‌ای از اشعارکلاسیک ایرانی از رودکی تا شاطرعباس و شامل سبک‌های مختلف ادبی است که به ایتالیایی ترجمه شده و در ایتالیا منتشر شده است و ترجمهٔ آن را کارلا دبلیس و ایمان منسوب بصیری انجام داده‌اند.

وی با اشاره به رابطه فرهنگی ایران و ایتالیا ادامه داد: شعر کلاسیک ایرانی در ایتالیا شناخته شده است و در سال‌های گذشته آثار شعرای بزرگ ما ترجمه و دربارهٔ آن‌ها تحقیقاتی انجام شده است. در ادبیات معاصر، بیشتر آثار از زبان ایتالیایی به فارسی ترجمه شده است و آخرین کار ایرانی ترجمه شده به زبان ایتالیایی، رمان سارا سالار را می‌توان نام برد که هفتهٔ پیش در ایتالیا رونمایی شد. همچنین در ایتالیا برنامه‌ای با نام عصری با سهراب سپهری برگزار شده بود که اشعار ترجمه شده از سهراب سپهری رونمایی شد.

ایمان منسوب بصیری(مترجم) نیز طی سخنانی گفت: ادبیات ایتالیایی حوزه‌ای از رمانس است که به ادبیات لاتین تعلق دارد. در رم باستان از ۳ قرن پیش از میلاد مسیح تمدنی شکل گرفت که دو قرن نسبت به تمدن یونانیان تاخیر دارد و این تمدن با ترجمه آثار یونانیان شکل گرفت و بسیاری از رومیان آن عناصر را لعن کرده‌اند. این ترجمه‌ها توسط بردگان صورت می‌گرفت و پس از مدتی شدت گرفتند و رومیان به شعر نوشتن رو می‌آورند.

وی ادامه داد: یکی از قالب‌های شعر رومی می‌توان سطور نام برد که وزن کمی، بدون قافیه و بدون ردیف دارد و در هر پاره از این شعر تعداد هجا‌ها مهم است. پس از آن شعر رمی شکل می‌گیرد و تنها قالبی از شعر که می‌توان مختص رومیان دانست سطیر که مخلوطی از گونه‌های ادبی متفاوت است. در قرن ۵ پس از میلاد دولت روم پس از حملهٔ اقوام توسعه نیافته ساقط می‌شود و از آن زمان به بعد قرون وسطی آغاز و سکوت سخنوران بزرگ روم شروع می‌شود مگر کسانی که در باب فرهنگ مسیحیت می‌نوشتند.

بصیری گفت: بعد از مدتی تغییرات مفصل زبان‌شناسی در اروپا ایجاد می‌شود و گذاری از زبان فرسودهٔ لاتینی بوجود می‌آید. در قرن ۱۱ میلادی تعدادی از سخنوران در اروپا از زبان‌های رومانسی استفاده کردند و برای اولین بار شعر هجایی بدون قافیه به کار می‌بردند. پس از مدتی استفاده از قافیه رایج شد. بعضی پدید آمدن قافیه را از تاثیر زبان عربی می‌دانستند. بعضی دیگر معتقدند که قافیه به صورت طبیعی وارد زبان ایتالیایی شده است. نظریه‌های متعددی در باب بوجود آمدن قافیه در اروپا وجود دارد.

این مترجم بیان کرد: مکتب سیسیل در دربار فدریکو دوم شکل گرفته است و سخنوران برای سرودن اشعار خود سخنوران گویش سیسیلی را برمی‌گزینند. در مکتب سیسیل مهم‌ترین موضوع عشق است و دربارهٔ روابط شوالیه‌ها با معشوق خود سخن می‌گوید. در ایتالیا مکاتب دیگری نیز شکل می‌گیرد. تا آنکه دانته از گویش معیار سخن وری صحبت می‌کند.

وی از سبک‌های شعر ایتالیایی گقت: شکرین طرز نو یک نوآوری در ادبیات ایتالیا است. مباحثفلسفی، الهیات و پیچیدگی‌های فن سخن پروری وارد کار سخنوران ایتالیا شد و دانته یکی از کسانی است که در این باب به نوشتن پرداخته است. در آن زمان کتاب‌های ایرانی به زبان ایتالیایی ترجمه شدند و در دسترس ادبا و شعرای آن‌ها قرار گرفت.

وی ادامه داد: مضامین مشترکی که با شعر ایرانی در این دوره پدید آمد می‌توان شعر سبک عراقی را نام برد. مضامین و مفاهیم مشترکی نیز عینا هم در زبان فارسی و ایتالیایی وجود دارد. بسیاری از لغات مانند سمندر و ققنوس و غیره نیز در هردو فرهنگ وجود دارد و می‌توان تحقیق کرد که این مفاهیم از ایران به مکان‌های دیگر منتقل شده است بعضی از این مضامین هم اتفاقی به وجود آمده‌اند. و بدون داشتن منبعی خود به آن رسیده‌اند مانند مضمون عشق که غیرقابل انتقال است. بسیاری از آن‌ها قبل از ظهور اسلام و بعضی پس از اسلام وارد فرهنگ‌های دیگر شده است. ارتباط این درون مایه‌ها بسیار پیچیده است..

وی دربارهٔ کتاب بیان کرد: تعدادی از این اشعار که در کتاب است در پایان نامه‌ام آورده بودم و قرار شد که بعضی از این اشعار را به گونه‌ای ترجمه کنیم تا قابل فهم برای خواننده ایتالیایی باشد.

مترجم این کتاب بیان کرد: معضل نخست ترجمهٔ آثار به زبان ایتالیایی آن است که در زبان ایتالیا جنس وجود دارد؛ نرینگی و مادینگی نشان از توسعه نیافتگی زبان است اما در زبان فارسی این وجود ندارد. به همین دلیل ما ترجمه را بدل به توضیح کرده‌ایم به این صورت که هر بیت به چند بیت تبدیل شده است. مشکل دیگر ترجمه مضامین است بسیاری از مضامین معنی‌دار در فارسی معادلی در ایتالیایی ندارند و بسیاری از مضامین در هرکجا مضمون متفاوتی را دارد. مشکل دیگر ترجمه ساختار است در شعر امروز ما وزن کمی وجود دارد و قافیه و صنایع لفظی فراوانی دارد. صنایع لفظی اشعار اروپایی بسیار مختصر است.

وی در ادامه گفت: ردیف، اضافهٔ تشبیهی و استعاری و ایهام در زبان ایتالیایی اصلا وجود ندارد درصورتی‌که در زبان فارسی بسیار رایج است. اگر شعر ایتالیایی به شعر فارسی برگردد بسیار آسان خوهد بود زیرا صنایع ادبی در ایتالیا بسیار کمتر از زبان فارسی است. استواری و روانی شعر بسیار دشوار و کم ترجمه است. بعضی از اشعار فارسی قابل ترجمه نیستند و با ترجمه اسلوب آن فرو می‌ریزد. برخلاف اشعار سبک هندی که مخاطبان بسیاری در ایتالیا دارد.

بصیری افزود: در برگرداندن اشعار سعدی، حافظ و رودکی مترجم با دشواری‌های فراوانی روبه روست. در این کتاب از اشعار نو ایران چیزی نوشته نشده است. در جاهایی از کتاب که کلمه‌ای معادل پیدا نکردیم از اصل کلمه استفاده کرده و در پاورقی به توضیح ان پرداخته‌ایم.

کارلو چرتی(رایزن فرهنگی ایتالیا در ایران) با خواندن ترجمهٔ ایتالیایی شعری از رودکی سخنان خود را شروع کرد و سپس گفت: ارتباطات بین فرهنگ ایران و ایتالیا از قرن سوم قبل از میلاد مسیح آغاز شده است یک ارتباطی وجود دارد که پس زمان است. در آن زمان که در ایران خدایان وجود داشتند در ایتالیا نیز مردم به خدایانی مثل سطور ایمان داشتند.

وی با اشاره به ترجمه کتاب «گهی حجاب و گه آیینه» گفت: کتاب‌های زیادی از فارسی به ایتالیایی ترجمه و چاپ شده است اما اکثریت این کتاب‌ها ترجمه‌هایی آکادمیک دارند و قابل فهم نیستند اما زبان این کتاب بسیار شیرین است و مردم ایتالیا آن را درک می‌کنند.

کلارا کورونا(استاد زبان و ادبیات ایتالیایی) نیز گفت: شعر بافت‌ها و ساختار ویژه و بار زبان‌شناختی و معنایی دارد که انتقال آن با مشکلاتی همراه است. شعر بسیار وسیع، گسترده، ناگفتنی و می‌توان گفت دست بالای آزادی است و معجزه دیدن در کلمات و گیتی و گفتن ناگفتنی‌ها و برشمردن مفاهیم راز آلود و ابداع در ترکیب واژگان است. شعر در عین آفرینش، تاریخ است. و به زبانی جهان‌شناختی تعلق دارد. عام و خاص، همگانی و ویژه و فن است که این فن در جهان زبان‌شناختی تجلی پیدا می‌کند. به وسعت تاریخ سخن می‌گوید. آشوبگر و آشوب‌طلب و در عین حال آرام است. مفهوم می‌آمیزد و سخن بر می‌سازد. سراسر آوا و رنگ است.

کورونا بیان کرد: شعر از جنبه‌های گوناگون حائز اهمیت است. جنبهٔ نخست آن این است که حس‌گری ما را می‌افزاید و دوم آنکه دید عمیق تری نسبت به سخن و سخن وری به ما می‌دهد. ترجمه هنری است که در هر لحظه هنر می‌آفریند و از معجزات است. شاعر و مترجم خود را به بازی می‌گیرد تا ترجمه را آنسان که باید پیش ببرد.

این استاد ادبیات ایتالیایی در ادامه گفت: شعر را نمی‌توان به عناصر سازندهٔ آن فروکاست. به نحوی بازگشت ناپذیر ویکتاست و ویژگی‌های منحصر بفرد خود را دارد. جریان دارد و با بی‌همتایی پیش می‌رود. بحثبر این است که چگونه می‌توان سبک را از زبانی به زبان دیگر منتقل کرد. سبک قابل انتقال نیست. در این میان دوگانگی‌های بسیاری وجود دارد که باهم ناسازگار هستند. این دوگانه‌های پیاپی همگی ناگفته ماندن ودشواری انتقال سبک را به ما نشان می‌دهند. باید فن ترجمه را دوباره ارزیابی کنیم. ترجمه را نمی‌توان زیرمجموعهٔ تلاش ادبی شمرد این فن به خودی خود حائز اهمیت است و بار ادبی فراوان دارد. ترجمه پیوند بین متنی میان متن مبدأ و متن مقصد است و مجموعه‌ای از استشهادات است و نقل کردن سخنان دیگران ترجمه جذب است نه بازتولید کل اثر.

وی ادامه داد: شعر تعامل، نقد و گفت‌و‌گویی دو جانبه میان متن مبدأ و مقصد است. شعر طلسم و هرز است هرزی که بهتر از کودکی آن را به خاطر سپرد. در آخر از همهٔ کسانی که شعر را آفریده‌اند و به ترجمهٔ آن علاقه دارند سپاسگزاری می‌کنم.

در آخر این نشست فیلمی از اسکارچا ایرانشناس و اسلام‌شناس برجسته ایتالیایی نشان داده شد که از او دربارهٔ شناختن حافظ سوال کرده بودند و ایشان جواب داده بود: من حافظ را نمی‌شناختم و از کتابچه‌ای از اشعارش او را شناختم و بسیار به آن علاقه‌مند شدم و فهمیدم که اشعار او بسیار خاص و زیبا است.