«شمی» سرزمین رازآلود الیمایی‌ها

به گزارش خبرنگار ایلنا، مجسمه مرد پارتی را همین جا پیدا کردند، 79 سال پیش در روستای «شمی». اینجا 30 کیلومتری ایذه است، خاستگاه بختیاری‌ها در خوزستان؛ سال‌ها پیش که رضاخان تلاش می‌کرده تا بختیاری‌ها را یکجانشین کند، بنّاهایی را برای ساخت خانه‌های آجری به شمی می‌فرستد که روزی تیشه بنّاها به مجسمه سنگی مرد پارتی می‌خورد و از زیر خاک درش می‌آورند؛ از قضا پژوهشگری مجارستانی نیز که در راههای باستانی سفر می‌کرده در همان زمان به شمی می‌رسد و مجسمه مرد پارتی را می‌بیند و با خود به تهران می‌برد.

یک هفته در شمی کاوش می‌کنند و پس از آن پرونده بررسی این منطقه بسته می‌شود تا در سال 1361 باستان شناسی به نام«جعفر مهرکیان» این منطقه را بررسی می‌کند تا اینکه بلاخره در سال 90  مهرکیان کاوش‌ها را در این منطقه دوباره آغاز می‌کند.

مانا روحانی؛ عضو هیات باستان شناسی شمی آنچه از ابتدای دوره جدید کاوش تا کنون رخ داده است را اینگونه روایت می‌کند: «در این منطقه 3 فصل کاوش شده و اکنون در مرحله تمدید فصل سوم کاوش توسط هیات مشترک ایرانی ایتالیایی هستیم.

در فصل اول به دنبال یک نیایشگاه یا تختگاه بودیم که اولین آرامگاه سردابه‌ای در این منطقه را پیدا کردیم و علاوه بر آن کشف یک سازه آجری را نیز در آن فصل داشتیم که بسیار مهم بود، زیرا وجود آجر نشان می‌دهد؛ با سازه پر اهمیتی روبرو هستیم، چرا که پیش از آن تنها مجموعه‌های سنگی به دست آمده بود.

در فصل دوم؛ هدف بیشتر سازه‌های معماری آیینی بود که در آن فصل 4 آرامگاه شناسایی شد، در این فصل سفال‌ها فراهخامنشی، سکه‌های دوره الیمایی و یک در سنگی آرامگاه  پیدا شده است.

اکنون در فصل سوم علاوه بر شناسایی سازه‌ای که 79 سال پیش کشف شد؛ بر روی پلکان آرامگاه کار کردیم و به دیواری رسیدیم که نشان دهنده این است که ظاهرا آرامگاه کشف شده محصور بوده است. همچنین 3 سکو نیز در این منطقه پیدا شد، اکنون در  فصل تمدید، کارمان را به سکو ها و پله نیایشگاه محدود کرده‌ایم.»

این 3 سکوی بزرگ که درست در میانه سایت باستان شناسی خودنمایی می‌کنند به عقیده مهرکیان؛ سرپرست هیات کاوش در واقع سکوی‌های بزرگی هستند که در زمین شیب‌دار برای ایجاد سطح صاف درست شده‌اند و  روی آن بناهایی آیینی قرار داشته است. او احتمال می‌دهد که در نزدیکی این سه سکو سازه دیگری نیز قرار داشته باشد، اما فعلا نمی‌تواند؛ برای اثبات این نظر کاوشی کند: «اینجا زمین‌های کشاورزی مردم است، منبع درآمد مردم اینجا، تنها همین زمین‌هاست و هنوز سازمان میراث فرهنگی زمین‌های اینجا را تملک نکرده است، ما در نزدیکی سکوها ترانشه دیگری را نیز برای کاوش سازه احتمالی ایجاد کردیم، اما از آنجا که مردم می‌خواستند در زمین‌هایشان کشارزی کنند، روی آن را پوشاندیم و به صاحبش تحویل دادیم؛ همانگونه که برای بسیاری از آرامگاه‌های کشف شده، همین کار را انجام دادیم.»

مردم روستا از انجام فعالیت‌های باستان‌شناسی در اینجا راضی نیستند به طوری که چالش میان هیات باستان‌شناسی و مردم روستا به شدت به چشم می‌آید؛ زیرا که تنها منبع درآمد مردم این روستا که دهها کیلومتر از ایذه دور است، همین زمین های کشاورزی است که این روزها ناچار شده‌اند؛ آنها را با هیات باستان‌شناسی قسمت کنند و به قول معروف «کج دارو مریز»طی کنند تا کار کاوش‌ها به ثمر برسد که البته مهرکیان معتقد است؛ شاید این فرآیند تا 200 سال دیگر هم طول بکشد.

با وجود این مشکلات اما بزرگترین چالش این سایت باستان شناسی عدم تملک زمین‌ها نیست، بلکه حفاران غیرمجاز است که از همان زمان کشف مجسمه مرد پارتی تا امروز به صورت مداوم این منطقه تاریخی را تاراج کرده‌اند، از جمله گورهایی که در ترانشه شماره 10 پیدا شده است، مهدی فرجی؛ عضو هیات باستان‌شناسی شمی توضیح می‌دهد: «سازه‌‌های معماری به دست آمده در اینجا به صورت خشکه چین یعنی از سنگ‌هایی است که  بدون هیچ ملاتی روی هم قرار گرفته‌اند؛ این سازه فضای مربعی شکلی را به وجود آورده و بقایای پاشنه چند در هم اینجا دیده می‌شود. در پشت ترانشه آرامگاهی است که توسط حفاران غیرمجاز تخریب شده است. همچنین  گور یک بچه نیز در اینجا  مشاهده که در در زیر پای آن استخوان بچه دیگری وجود دارد.

حفاران، بسیاری از گورها را تخریب کرده‌اند، زمانی که برای اولین بار کار کاوش را در این منطفه شروع کردیم؛  بیش از 61 مورد حفاری غیرمجاز در فصل اول شناسایی شد.»

یکی دیگر از اکتشافات قابل توجه در این سایت باستان‌شناسی گوری زیر زمینی 4 متر پایین‌تر از سطح زمین است. بنایی با مساحت 3 در 4 متر مربع که دیواره، کف، در ورودی و پلکان آن تماما سنگی است و شاهکار هنر معماری مجسوب می‌شود، زیرا هیچ چوب، ملات، فلز یا ماده چسباننده‌ای در آن به کار نرفته است.

حال سوال بزرگی که پیش می‌آید؛ این است که این منطقه چیست و به چه دوره‌ای تعلق دارد، مهرکیان توضیح می‌دهد:«اینجا نیایشگاه یا گورستان مردمی است که در بالای کوه مجاور این منطقه زندگی می‌کردند که آنجا هم خود دارای آثار قابل توجه تاریخی است. به نظر می‌آید؛ الیمایی‌ها پس از سلوکیان، حدود 400 سال به این منطقه حکومت می‌کردند و زندگی چریکی در اینجا داشتند، قلمرو تحت تسلط‌شان نیز در این 400 سال متفاوت بوده و گاهی حتی از فارس تا بین‌النهرین را نیز در بر می‌گرفته است، شمی از آنجا که در میان کوه‌ها قرار گرفته مانند یک دژ طبیعی است که الیمایی‌ها می‌توانستند؛ در آن پناه بگیرند.»

شمی با وجود آنکه 79 سال است؛ شناسایی شده، اما همچنان منطقه‌ای پر رمز و راز و با سوال‌های بی‌جواب است که مشکلات مختلف از جمله مشخص نبودن حریم و عدم تملک زمین‌های آن روند دست پیدا کردن به جواب سوال‌های بی‌شمار در مورد این منطقه را کند کرده است، اما امید می‌رود که نخستین کنگره بین‌المللی باستان‌شناسی دوره پارت که قرار است؛ به زودی به پیشنهاد پژوهشگاه میراث فرهنگی کشور برگزار شود؛ نقطه‌ای برای حل مشکلات کاوش‌ها در شمی باشد.

گزارش: آیسان زرفام