در گفت‌وگو با ایلنا مطرح شد؛
پیامدهای بی‌حریم شدن شهر تهران؛ از شکل‌گیری سکونتگاه‌هایِ خودجوش تا تبدیل پایتخت به «پلشت آباد»
زشت‌ترین سمفونیِ مدیریت شهری را در ایران می‌زنیم
استاد گروه جغرافیای انسانی دانشگاه تهران پیامدهای اجتماعی و اقتصادی بی‌حریم شدن شهر تهران را تشریح کرد.
«حسین حاتمی‌نژاد» استاد گروه جغرافیای انسانی دانشگاه تهران در گفت‌وگو با خبرنگار ایلنا در تحلیل خود از «بی‌حریم شدن» شهر تهران گفت: متأسفانه در کشورمان مدیریت یکپارچه و واحد شهری نداریم. بنابراین شهرداری ممکن است بخواهد جلوی یک منطقه را بگیرد و بگوید ما به این‌ها خدمات نمی‌دهیم. بعد می‌بینیم که وزارت نیرو برای این‌ها برق می‌کشد، گاز می‌دهد و سازمان آب نیز آب می‌دهد. در نتیجه، این‌ها می‌توانند بقا پیدا کنند و بعد خدمات را از شهرداری طلب می‌کنند که دارند به ما آب می‌دهند، برق می‌دهند، کنتور داریم، پس ما هستیم. شما چرا زباله‌های ما را جمع نمی‌کنید؟ چرا نمی‌آیید کوچه ما را آسفالت کنید؟ چرا نمی‌آیید جوی و جدول بزنید؟ چرا با ما مثل آدم‌های دیگر شهر برخورد نمی‌کنید؟ و به نیروی انتظامی هم می‌گویند چرا امنیت ما را حفظ نمی‌کنید؟ یعنی متوقع می‌شوند.
عضو هیات علمی دانشگاه تهران در پاسخ به ایران سوال که چرا یک شهر باید حریم داشته باشد، گفت: این سوال بسیار پیچیده است که علاوه بر مرزهای قانونی یک شهر، آیا یک حریم هم باید برای شهرهایمان داشته باشیم؟ ما می‌گوییم بله، مثال تهران را می‌زنم. در سطح ایران توزیع درآمد، ثروت، قدرت و امکانات طبیعی کاملاً با هم متفاوت است. ما در مناطقی از ایران مانند گیلان بارش باران زیادی داریم. در حالی که در مناطقی از ایران هم داریم که هیچ بارانی ندارند مانند لوت. وقتی خشکسالی می‌شود، افراد باید چه کار باید کنند؟ بنابراین به شهرها پناهنده و وارد شهر می‌شوند. به تهران مهاجرت می‌کنند و در مناطق پایین شهر تهران که قدرت و توان پرداخت اجاره دارند مانند یافت‌آبادها، زورآبادها و سایر نواحی حاشیه شهر مستقر می‌شوند.
این استاد جغرافیا در ادامه اظهار داشت: پس اگر این نابرابری فضایی و نابرابری اجتماعی وجود داشته باشد، مشکلات بیشتری به وجود خواهد آمد. این نابرابری فضایی و نابرابری طبیعی در سطح کشور باعث می‌شود که مهاجران بسیاری به سمت شهرها بیایند، آیا این‌ها می‌توانند داخل شهر اسکان پیدا کنند؟ به دلیل گرانی اجاره مسکن نمی‌توانند. باید یک پیوستگی کارکردی داشته باشند؛ یعنی بیایند یک جایی نگهبانی بدهند، یک جایی بیایند رانندگی کنند، یک جایی باغبان یا خدمتکار باشند و... ولی خودشان نمی‌توانند پیوستگی با فضای فیزیکی شهر داشته باشند. بنابراین ۲۰ کیلومتر دورتر از شهر سالکن می‌شوند، مانند اسلامشهر، میان‌آباد،شهرک امام حسین(ع)، پاکدشت.
هر شهری که حریم نداشته باشد، رشد شبه‌سرطانی دارد
حاتمی نژاد تصریح کرد: حال سوال این است که اگر یک محدوده از این‌ها در اطراف شهر اصلی بود، نباید نظارت قانونی بر کاربری اراضی و جمعیت‌پذیری و ارائه خدمات داشته باشیم؟ پاسخ به طور حتم مثبت است و ما حریم شهر را به این دلیل تعیین می‌کنیم که بتوانیم یک نظارت قانونی بر تحولات کارکردی، فیزیکی، اجتماعی و حتی اقتصادی اطراف شهر داشته باشیم. به این دلیل، ما حریم باید داشته باشیم. هر شهری که حریم نداشته باشد، رشد فزاینده دارد؛ رشد شبه‌سرطانی. غده سرطانی مدام رشد می‌کند و اگر کنترل نشود، مشکلاتی به وجود می‌آید.
وی با اشاره به اینکه این تجربه را کشورهای اروپایی نیز داشته‌اند، گفت: برای مثال لندن، بزرگترین شهر جهان در صد سال گذشته بوده است. شهردار لندن افتخار می‌کرد که شهردار آلوده‌ترین شهر دنیا است. معنی حرفش آن زمان این بود که کارخانه‌های زیاد، فرصت اشتغال و جمعیت زیاد داریم و این‌ها به شهر لندن می‌آیند، ولی مشکلات خاص مثل پدیده اسموک یا دود بروز کرد و دود شهر با مه منطقه ترکیب شد و در یک روز ۴۰۰۰ نفر فوت کردند و روزهای بعد هم همین‌طور هزار نفر و دو هزار نفر فوت شدند. تا اینکه تصمیم گرفتند دور شهر یک کمربند سبز ایجاد کنند. به این معنا که اجازه ندهیم کسی بیاید خانه یا کارخانه بسازد.
این استاد دانشگاه تهران اظهار داشت: در تهران قانونی داریم بنام قانون ۱۲۰ کیلومتر و در تهران قانوناً حق نداریم تا ۱۲۰ کیلومتر کارخانه یا واحد آلوده‌کننده بسازیم اما متأسفانه گفتیم مگر شهرک‌های صنعتی باشد! وقتی از اینجا به طرف گرمسار می‌رویم، پنج یا شش شهر صنعتی می‌بینیم، وجود حریم‌های شهری را می‌توان به لحاظ محیط زیستی بررسی کرد. پیرامون یک شهر مثل ریه انسان عمل می‌کند، فضایی که هوا را می‌تواند ملایم کند و تنفس داشته باشد. مثل منطقه ۲۱ و ۲۲. از نظر من، منطقه ۲۱ و ۲۲ نباید وارد تهران می‌شدند، ولی آمدند و شکل گرفتند. ولی وقتی ما آن‌ها را وارد محدوده شهری کردیم، شهرداری موظف شد به این‌ها خدمات بدهد. ساخت و سازهای فراوانی در آنجا کردیم و بهترین اراضی را زیر ساخت و ساز بردیم. متأسفانه در مسیری هم ساختیم که بادهای غربی که از کرج می‌آمد، تمام آلودگی کارخانه‌ها و مراکز صنعتی را به روی شهر آورد و روز به روز شهر آلوده‌تر شد.
هر شهری باید فضای رزرو داشته باشد
حاتمی نژاد با اشاره به اینکه اگر ما هوشمندانه با شهر عمل می‌کردیم، به این روز نمی‌افتادیم، گفت: در شهر تهران فوق‌العاده زمین داریم. این‌ها را ما باید شناسایی کنیم و این‌ها را بلندمرتبه‌سازی کنیم. شهر ما باید فشرده و در راستای تحقق توسعه پایدار ساخته شود. توسعه پایدار آن نوع توسعه‌ای است که بتواند نیازهای نسل کنونی را برطرف کند بدون از بین بردن حق استفاده نسل‌های آتی از شرایط زیست‌محیطی؛ یعنی آب‌ها، جنگل‌ها، رودخانه‌ها تنها به ما تعلق ندارد و نسل‌های آینده هم از آن استفاده خواهند کرد.زمین اطراف شهر ارزش دارد چون ریه شهر و تنفسگاه آن است. هر شهری باید برای خودش باید فضای رزرو داشته باشد.
وی در ادامه گفت: چرا بزرگترین پارک‌های ما بیشتر در شمال شهر هستند؟ همه امکانات برای شمال‌شهری‌ها است. پس فقرا و محرومان چه می‌شوند؟ همین فقرا در پایین شهر هستند، این‌ها حق استفاده از هوای پاک، فضای باز و فضای سبز دارند. پس ما باید حریم را در شمال، غرب، شرق و جنوب حفظ کنیم اما اجازه استفاده از این اراضی و تغییر کاربری دادیم. ارتفاع میانگین تهران حدود ۱۲۰۰ متر از سطح دریا است، ما هزار متر هستیم، اما شمال شهر ۱۸۰۰ متر ارتفاع دارد. یعنی اختلاف محیط جغرافیایی ما در شهر تهران ۸۰۰ متر است و به همین نسبت تفاوت اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و غیره داریم.
چقدر اطرف بزرگراه آزادگان، شهرک و فضاهای غیرقانونی ساختیم؟
حاتمی نژاد با تاکید بر اینکه این نابرابری فضایی به این برمی‌گردد که نظارت قانونی، کنترل و پایش در حریم شهر نداشتیم، گفت: اگر قرار است که افرادی از اطراف بیایند، باید روی حساب و کتاب باشد که کجا استقرار پیدا کنند. نباید این‌ها خانه خود را بسازند. به این می‌گوییم سکونتگاه خودجوش، زورآباد یا مساکن تصرفی. ما چقدر آن طرف بزرگراه آزادگان، شهرک و فضاهای غیرقانونی ساختیم. چقدر تغییر کاربری دادیم. این یعنی عدم توجه به حریم شهر. وقتی با هواپیما وارد تهران می‌شویم، می‌بینیم که تهران یک مجموعه عجیب به هم ریخته است با فاصله‌های سیاهی که چراغ ندارد. یعنی خالی است و این نابرابری را کاملاً شاهد هستیم؛ یعنی ساخت پراکنده و افقی شهر.
این استاد جغرافیا در ادامه خاطرنشان کرد: توسعه پایدار تاکید دارد که شهر را فشرده بسازید. نباید فضا بی‌جهت هدر برود. باید حواس‌مان باشد و نظارت کنیم.
وی با تاکید بر اینکه شهر را باید راحت بسازیم، گفت: سازمان‌ها و نهادهای شهر باید با همدیگر هماهنگی داشته باشند. نه اینکه وزارت نیرو، پلیس و شهرداری همه از یکدیگر جدا باشند. این پراکنده کاری‌ها در ساختار شهر نباید وجود داشته باشد. مشارکت و همکاری باید بین نهادها وجود داشته باشد. اما متاسفانه سازمان‌ها با یکدیگر همکاری نمی‌کنند و این یعنی تکه‌پاره کردن حریم شهر.
زشت‌ترین سمفونیِ مدیریت شهری را در ایران می‌زنیم
این عضو هیات علمی دانشگاه تهران با بیان اینکه زشت‌ترین سمفونی مدیریت شهری را در ایران می‌زنیم، گفت: دولت خودش یک تصمیم می‌گیرد، نهادهای مربوط و نهادهای محلی یک تصمیم دیگر می‌گیرند و شهرداری هم که همه این‌ها را کنار می‌گذارد، بخش خصوصی دنبال منافع شخصی است و اراضی بسیار زیادی را غیرقانونی آباد می‌کند. افراد هم که خودشان بی‌نهایت تأثیرگذارند. بنابراین ما انگار یک فضای بی‌گناه، بی‌زبان و بی‌حقوق در اطراف شهر داریم که معتقدیم باید حتماً حریم شهر تعیین شود و نظارت بر ساخت و ساز، تغییر کاربری و هرگونه مداخله در اینجا زیر نظر یک مدیریت کلان شهری باشد.
حاتمی نژاد در پاسخ به این سوال که با توجه به اینکه بی‌حریم شدن شهر تهران به نقطه بحرانی رسیده، چه چشم اندازی برای شهر تهران متصور هستید، گفت: آینده تهران خطرناک است. کمبود آب، فرونشست زمین و گسل‌های زمین لرزه شهر تهران را به شدت تهدید می‌کند. لذا ما باید پیرامون شهر تهران یک فضای رزرو داشته باشیم برای روز مبادا و بر آن نظارت کنیم. نسبت به سازمان‌یابی فضایی فکر کنیم و بدانیم چه کسانی بعداً می‌آیند. ما باید قدرت پیش‌بینی داشته باشیم. متأسفانه در ایران برنامه‌ریزی نداریم.
متأسفانه در ایران برنامه‌ریزی نداریم
وی در خصوص رابطه گسترش پدیده حاشیه نشینی و بی‌حریم شدن شهر تهران گفت: متأسفانه در تهران نزدیک ۳ میلیون نفر در حاشیه سکونت دارند. ساکنان در جایی قرار می‌گیرند که نظارت قانونی وجود ندارد و مالکیت تعیین نشده است و به صورت قولنامه‌ای با هم بده بستان می‌کنند. کشورهای سوئد، نروژ، فنلاند و ایسلند پدیده حاشیه‌نشینی ندارند. زمانی که تأمین و رفاه اجتماعی در جامعه وجود داشته باشد و اقتصاد سالم باشد، سکونتگاه غیررسمی بوجود نمی‌آید وکسی نمی‌آید در حریم ساخت و ساز کند.
وی با بیان اینکه علت شکل‌گیری حریم شهری این است که بتوانیم شهر را حفظ کنیم و بتوانیم عوارض ناشی از رشد اقتصاد شهر را که به صورت سکونتگاه‌ها و در حقیقت مکان‌های غیر برنامه‌ریزی‌شده بروز می‌کند، کنترل کنیم، گفت: همه شهرها باید حریم داشته باشند، حتی روستاها. این خواست مدیریت شهرهاست برای اینکه شما محدوده‌شان مشخص شود.
برای ساخت ۹۰۰ برج در شمال تهران مجوز دادیم و این اجحاف به همه مردم است
این عضو هیات علمی در پاسخ به این سوال که هشدار معاون شهرسازی مبنی بر اینکه بی‌حریم شدن شهر تهران به نقطه بحرانی رسیده است، چه تبعاتی دارد، گفت: کمبود آب و برق و فرو نشست زمین و بحران‌های اجتماعی و ناهنجاری‌های اجتماعی از بیکاری تا اعتیاد، طلاق، دختران کار، کودکان کار و… این‌ها اتفاقاتی است که رخ می‌دهد و بیشتر هم خواهد شد. شهر باید از اصول منطقی پیروی کند و هر شهری باید حریم داشته باشد و حریم باید عادلانه تعیین شود، نه اینکه ناعادلانه، هم به لحاظ اجتماعی و هم به لحاظ اقتصادی. هر چقدر می‌خواهند در شهر تهران مرتفع‌سازی می‌کنند، برای ساخت ۹۰۰ برج در شمال تهران مجوز ساخت دادیم و این اجحاف به همه مردم است.
وی افزود: ما بحثی به نام «حق به شهر» داریم. همه افرادی که درون شهر هستند حق به شهر دارند. این بی‌قانونی‌ها تبعات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی دارد. وقتی شهر بی‌حریم می‌شود فروپاشی فرهنگی هم اتفاق می‌افتد و هر کس هر کاری می‌خواهد در حریم می‌کند. از هر جایی به تهران می‌آیند و نمی‌توانیم کنترلی داشته باشیم و بدتر می‌شود و به یک شهر ناهمگون تبدیل می‌شود. مدیریتی که بخواهد پایدار باشد و مورد پسند مردم باشد، باید حریم داشته باشد. هر خانه‌ای هم حریم دارد.
وقتی طبقات فقیر در جایی کلونی تشکیل می‌دهند، میزان جرم و جنایت بالا می‌رود
حاتمی نژاد در ادامه خاطر نشان کرد: وقتی طبقات فقیر در یک جا کلونی تشکیل می‌دهند، میزان جرم و جنایت بالا می‌رود. ناامنی بیشتر می‌شود. کنترل اجتماعی پایین می‌آید و رابطه چشم در چشم ضعیف می‌شود. در اجتماع محلی که ما همه از یک روستا آمده‌ایم، همه همدیگر را می‌شناسیم و به هم احترام می‌گذاریم. بزرگ‌تر و کوچک‌تر می‌فهمیم. دست همدیگر را می‌گیریم، با هم متحد هستیم و انسجام اجتماعی داریم. ولی اقوام مختلف به ناچار در یک جا زندگی می‌کنند، نظارت‌های قانونی پایین می‌آید. ارتباطات کم می‌شود چون رسم و رسوم‌شان با یکدیگر متفاوت است. در یک جایی ممکن است در یک بخشی از ایران، مثل تهران، سیگار کشیدن دختر ۱۵ ساله عیب نباشد، ولی در آن روستایی که من می‌گویم ارتباطات وجود دارد، عیب باشد چون کنترل اجتماعی را دارد. وقتی ما حریم را نظارت نکنیم، ساختار اجتماعی، فرهنگی، ارزش‌های دینی و حتی انسانی ممکن است مورد آسیب قرار گیرند و این بسیار خطرناک است.
این استاد دانشگاه در پاسخ به این سوال که چه آینده‌ای را برای شهر تهران پیش بینی می‌کنید، گفت: من خودم یک اصطلاحی را همیشه به کار می‌برم که در برنامه‌ریزی شهری هم مطرح است، به نام «کاکاتوپیا». ما با این شرایط وارد دوره کاکاتوپیای تهران می‌شویم. کاکاتوپیا یعنی پلشت آباد. به من اصلاً خوش نمی‌گذرد که استاد دانشگاه تهران باشم و تنها در حد حداقل نیازهای اولیه زندگی کنم، در حالی که میلیون‌ها نفر از همشهری‌های من در سکونتگاه‌های غیررسمی و فضاهای بد زندگی می‌کنند.
وی تاکید کرد: مدیریت باید شفافیت داشته باشد و بگوید چقدر پول درمی‌آورد و کجا هزینه می‌کند. مدیریت باید مسئولیت‌پذیری داشته باشد و پاسخگو باشد و همچنین مشارکت داشته باشد. بعد اعتمادسازی کند، سپس عدالت اجتماعی داشته باشد و بعد قانون‌مداری را رعایت کند. اگر ما این اصول را رعایت کنیم، باید امیدوار باشیم که هم کشور درست خواهد شد، هم شهر و هم حریم ما حفظ خواهد شد. هرچقدر نظارت قانونی‌مان را بر حریم کمتر کنیم، هجوم تمام نیروهای مخرب به اموال عمومی بیشتر خواهد شد و نظام اکولوژیکی منطقه را بیشتر به هم خواهد زد. سازمان فضایی را متلاشی خواهد کرد و آنجاست که انسان‌هایی که درون تهران جابجا خواهند شد، یعنی نسل آینده بر ما نفرین خواهند فرستاد.
