ایلنا گزارش می‌دهد؛
نقش موسیقی در جنگ/ نگاهی تاریخی به آثار خاطره‌انگیز دهه شصت/ چرا دیگر آثار حماسی نداریم؟! +چند اثر شاخص دهه ۶۰
آیا موسیقی می‌تواند در شرایط بحران و جنگ از سنگینی بار روانی برای شهروندان عادی یک کشور بکاهد؟ پاسخ بله است. کافی است به دهه شصت بازگردیم و آثار حماسی و موسیقایی آن دوران را مورد بازنگری قرار دهیم. سوال دیگر این است که چرا در مقاطع فعلی که ایران با اسرائیل وارد جنگ شده، چنین آثاری تولید نمی‌شود؟
به گزارش خبرنگار ایلنا، در تمام مقاطع تاریخی از گذشته تا امروز، جنگها همواره بزرگترین وقایع ضد انسانی و ضد بشری را به همراه داشته‌اند و همچنان دارند.
اگر چه جنگ گاهی رخدادی ناگزیر و غیرقابل اجتناب است، که می‌تواند از طرفی برای دفاع از یک ملت یا تمامیت ارضی یک کشور شکل بگیرد؛ اما این موضوع نمی‌تواند از تبعات انسانی و روحی آن بکاهد. علاوه بر این، قطعا مسائل سیاسی دیگری نیز در بروز جنگ نقش دارند که پرداختن به این بخش از ماجرا کار متخصصان و فعالان حوزه سیاسی است.
ردپای هنرمندان در پس جنگها
در تمام دوران تاریخی و در بحبوحه جنگها، هنرمندانی بوده‌اند که در کنار مردم ایستاده و آثاری با موضوع جنگ و اهمیت خاک وطن، خلق کرده‌اند. این قطعات حماسی که یادآور روزهایی هستند که برای اکثر مردم تنها یک بار در زندگی رخ می‌دهند و در همین مسیر است که خاطرات تلخ و شیرین شکل می‌گیرند. آنچه این جایگاه را تثبیت می‌کند، زبان هنر و هنر است.
کشور ما نیز در مقاطع حساس تاریخی خود؛ در جنگ با کشورهای همسایه و دور، هنرمندانی وطن‌دوست و با دغدغه داشته است. اگر نگاهی به تاریخ معاصر کشور بیندازیم و صفحات مربوط به عصر معاصر را ورق بزنیم، با جنگ ایران و عراق و پیش از آن، با انقلاب ۱۳۵۷ روبرو می‌شویم که به طبع فضایی متفاوت در جامعه رقم زده بود. در بحبوحه انقلاب ۱۳۵۷، موسیقیدانان، اعم از خواننده‌ها، ترانه‌سرایان و آهنگسازان، در قالب گروه یا فردی، آثاری خلق کردند که امروز آنها را «حماسی» می‌نامیم.
شاید یکی از برجسته‌ترین این گروه‌ها، گروه «چاوش» باشد که در همان ابتدای انقلاب، آثار با ارزشی خلق کرد که بسیار شنیده می‌شدند و امروز نیز از آنها به عنوان قطعاتی کم‌نقص و با کیفیت یاد می‌شود. این رویه در دوران جنگ تحمیلی ادامه یافت و نتیجه‌اش آثاری شد که امروز آنها را قطعات حماسی و نوستالژیک می‌خوانیم؛ آثاری که حتی نسل‌های جدید هم آنها را دوست دارند.
چرا دیگر آثار حماسی ساخته نمی‌شود؟
اما سوال این است که چرا پس از جنگ تحمیلی ایران و عراق با وجود اتفاقات و وقایع داخلی و خارجی آثار شاخصی مانند قطعاتی که در دهه ۶۰ و ۷۰ ساخته شده‌اند دیگر بروز نیافتند. موسیقی می‌تواند درمان مفید و همه‌گیری باشد که از پس خلاقیت‌ها بروز می‌کند و این خاصیت هنر است.
در ادامه این گزارش به آثاری پرداخته می‌شود که توسط گروه‌ها و هنرمندان دهه ۵۰ و ۶۰ تولید شده‌اند. قطعاتی که موضوع آنها انقلاب و جنگ و حماسه است.
«کاروان شهید»
این قطعه با آواز شهرام ناظری در وصف شهیدان جنگ اجرا شد و یکی از مهم‌ترین آثار آن دوران محسوب می‌شود.
قطعه «کاروان شهید» یکی از تصنیف‌های ماندگار دوران دفاع مقدس است که با شعری از محمد ذکایی (ذاکر) و صدای شهرام ناظری و آهنگسازی زنده یاد محمدرضا لطفی خلق شد.
این قطعه در روزهای اولیه جنگ شکل گرفت؛ زمانی که یکی از نزدیکان شهرام ناظری در جنگ به شهادت رسید و این واقعه الهام‌بخش او شد. ناظری برای مراسم ترحیم به کرمانشاه رفت و در همان جا ملودی «کاروان شهید» در ذهنش شکل گرفت. پس از بازگشت به تهران، این ایده را با محمدرضا لطفی در میان گذاشت و این دو با همکاری گروه شیدا، قطعه را ضبط کردند که در آلبوم «چاووش ۸» منتشر شد.
محمد ذکایی درباره شکل‌گیری ترانه گفته است که محمدرضا لطفی نوار ملودی را در اختیار او گذاشت تا شعری برای آن بسراید. ذکایی ضمن مرور این ملودی و با الهام از تشییع پیکر شهیدان در میدان هفت‌تیر، این بیت را خلق کرد: «می‌گذرد کاروان / روی گل ارغوان / قافله‌سالار آن / سرو شهید جوان».
این ترانه پس از جنگ برای مدت زیادی اجرا نشد تا این‌که در بیستمین جشنواره موسیقی فجر (۱۳۸۷)، با گروه همنوازان شیدا و صدای علیرضا شاه‌محمدی اجرا شد.
«کاروان شهید» با صدای شهرام ناظری؛
«کاروان شهید» در کنار قطعاتی چون «ژاله خون شد»، «سپیده» و «رزم مشترک» از مهم‌ترین آثار جنگ تحمیلی محسوب می‌شوند که همگی از جمله نخستین قطعات منتشرشده پس از انقلاب اسلامی‌هستند. علاوه بر این، قطعات دیگری نظیر «سرمست» و «دیده بگشا ای برادر» (انتشار یافته در آلبوم چاووش ۴) نیز از جمله آثار محمدرضا لطفی با صدای شهرام ناظری با محتوای جنگ و مقاومت‌اند.
«کجایید ای شهیدان خدایی»
قطعه «کجایید ای شهیدان خدایی» از آثار ماندگار هوشنگ کامکار است که با شعری از مولانا در سال 1358 ساخته شد و ابتدا با صدای کامکار و رهبری حشمت سنجری ضبط گردید. این قطعه که بر اساس حال و هوای روزهای اولیه پس از انقلاب خلق شد، در سال 1360 با صدای شهرام ناظری بازخوانی و منتشر گردید.
«کجایید ای شهیدان خدایی» با صدای بیژن کامکار؛
هوشنگ کامکار درباره این قطعه گفته است: «اینکار را برای دل خودم و با هزینه هدیه‌های عروسی‌ام ساختم». استفاده از واژه «شهید» در شعرف مولانا و هم‌خوان بودن محتوای قطعه با روزهای جنگ، سبب محبوبیت زیادی برای این اثر شد.
اگر چه «کجایید ای شهیدان خدایی» پیش از جنگ تولید شد، پخش مکرر از صداوسیما در ایام جنگ باعث ماندگاری آن گردید. هوشنگ کامکار بعدها آثار دیگری با محوریت جنگ، خرمشهر و حلبچه خلق کرده، که هیچ کدام از آنها به اندازه این قطعه ماندگار نشدند.
این قطعه در سال‌های بعد هم اجراهای متعددی دارد؛ از جمله اجرا با ارکستر سمفونیک تهران به رهبری نادر مشایخی و شهرداد روحانی (شهرداد روحانی در سال 1396 این قطعه را با ارکستر جوانان جهان در کلیسای سانتا ماریا اراچلی در رم اجرا کرده است).
اجرای متفاوت «کجایید ای شهیدان خدایی» با صدای شهرام نظری و آهنگسازی جلیل عندلیبی تولید شده در سال ۱۳۶۰؛
هوشنگ کامکار حدود سی سال پس از جنگ (در آذر 1390) ضمن انتقاد از استفاده بدون اجازه از این قطعه در صداوسیما، یادآور شد که این امر بدون اطلاع یا رضایت او انجام می‌شود.
«دیده بگشا ای برادر»
قطعه «دیده بگشا ای برادر» یکی از آثار ماندگار محمدرضا لطفی با صدای شهرام ناظری است که در آلبوم چاووش 4 منتشر شد (این آلبوم حدود سال 1358-1359 تولید گردید).
«دیده بگشا ای برادر» اثری زیبا با صدای شهرام ناظری؛
«دیده بگشا ای برادر» با شعری از علی معلم دامغانی (شاعر انقلابی) خلق شد و محتوای آن با حال و هوای انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی ارتباط دارد. این قطعه ضمن ادای دین به شهیدان و رزمنده‌ها، از مقاومت، ایستادگی و روشن بودن چشم دل در برابر تاریکی و ظلم سخن می‌گوید.
«شهر خون»
«شهر خون» قطعه‌ای از آلبوم «نینوا» است که در سال‌های ابتدایی جنگ تولید شد و اولین اثر تولید شده بخش موسیقی و شعر حوزه هنری به حساب می‌آید. آلبوم «نینوا» شامل قطعات مختلفی است که سه اثر از آن با نام‌های «همپای جلودار» با دکلمه فرج‌الله سلحشور، «شهر خون» و «گلبرگ سرخ لاله‌ها» درباره جنگ هستند و مضمونی حماسی دارند.
تصنیف «شهر خون» با آهنگسازی و صدای حسام الدین سراج؛
آهنگسازی قطعه «شهرخون» به عهده حسام‌الدین سراج بوده و شعر آن را ناصر پلنگی سروده است. «شهرخون» که در قالب ارکستر تولید شده و دیگر قطعات مربوط به جنگ آلبوم «نینوا»، نسبت به دیگر آثار نوستالژیک آن دوران از محبوبیت کمتری برخوردارند.
