هویت ایرانی در پرتو عاشورا؛ روایتی که تاریخ را به فرهنگ بدل کرد

به گزارش ایلنا به نقل از روابط‌عمومی خانه کتاب و ادبیات ایران، دومین نشست از سلسله نشست‌های خلوت خرد با عنوان «رویکردهای ایرانی به واقعه عاشورا» سه‌شنبه (هفدهم تیرماه ۱۴۰۴) با حضور علی مهجور استاد حوزه و دانشگاه، نویسنده و پژوهشگر دینی در سرای اهل قلم خانه کتاب و ادبیات ایران برگزار شد.

عاشورای پدیداری؛ تفسیری فرهنگی از یک واقعه تاریخی

علی مهجور در ابتدای این نشست با اشاره به اینکه هویت ایرانی و آگاهی به خویشتن ایرانی دغدغه همه ما ایرانیان از زمان مشروطه به این سو بوده است، گفت: کتاب «رویکردهای ایرانی به واقعه عاشورا» علاوه‌بر آنکه پژوهشی عاشورایی محسوب می‌شود، می‌توان آن را در زمره پژوهشی در حوزه ایران و ایران‌شناسی نیز در نظر گرفت.

او با بیان اینکه ما همواره خود را در پیوستاری فرهنگی با اسلام درک کردیم درباره دلیل نگارش اثری برای روایت نسبت عاشورا با فرهنگ ایرانی اضافه کرد: با باز شدن عرصه رسانه و قرار گرفتن در فرهنگ جهانی و عرضه کالاهای گوناگون فرهنگی یکی از سوالات جوانان امروز نسبت ایرانیت و مسلمانی و نسبت تاریخ ایران با اسلام است. علت توجه آن‌ها به این موضوع نیز در این است که ما معمولا به تنهایی از ملیت ایرانی و ایران باستان سخن گفتیم و از سویی نیز به‌گونه‌ای از اسلام صحبت کردیم که گویی ارتباط چندانی با ایران ندارد. آنچه که در کتاب‌های تاریخی غایب است این است که ایران محیط جغرافیایی بوده که دولت عباسی، اموی و خلفای راشدین بر آن حکم می‌راندند؛ جوامع شیعی ایران از ائمه اطهار (ع) تبعیت می‌کردند.

وی ادامه داد: عاشورا در روز دهم سال ۶۱ هجری قمری اتفاق افتاد اما در ایران پدیداری به نام «عاشورا» داریم؛ عاشورای پدیداری که به نظر من هویت جدی‍‌د و مستقلی دارد باید در کشورمان مورد توجه قرارگیرد. اگر کسی در پی شناخت عاشورای پدیداری ایران نباشد عاشورای تاریخی را هم به خوبی نخواهد شناخت.

از تاریخ به فرهنگ؛ تفسیرهای ماندگار از عاشورا

این پژوهشگر دینی در توضیح عاشورای پدیداری گفت: وقتی به تاریخ به عنوان یک کرونولوژی یا وقایع‌نگاری نگاه می‌کنیم با رشته‌ای از رخدادها و اتفاقات مواجه هستیم؛ به واقع ریشه و بن مایه تاریخ این است اما مورخ وقایع را گزارش می‌دهد که در آن یک «تفسیر» وجود دارد. به باور من نسبت تاریخ و فرهنگ این است که فرهنگ تجمیع این تفسیرها از تاریخ است که آن را به نسل‌های بعد منتقل می‌کند. عاشورای پدیداری نیز حاصل تفسیرها و گزارش‌های مختلف و متعدد از واقعه عاشورا در طول تاریخ است. من در این کتاب تلاش کردم همه این تفسیرها را دسته‌بندی کنم.

او در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به اینکه پاکستان و عراق خارج از ایران فرهنگی نیستند، مطرح کرد: هر قوم و ملیت و فرهنگی از فرهنگ‌های دیگر اثر می‌پذیرد و بر آن‌ها نیز تاثیر می‌گذارد. پس از آنکه با مرزهای ژئوپلیتیکی از یکدیگر تفکیک شدند خصوصیات فرهنگی کمی دچار تحول شده است. ایرانیت پیش از آن که مشخصات ملی ما باشد یک ایده فرهنگی است و المان‌های بسیار ارزشمندی برای جهانی شدن دارد تاکنون بسیاری از آنچه که در اخلاق جهانی وجود دارد حاصل انتقال فرهنگ ایرانی است.

تداوم آیین‌های سوگ در تاریخ ایران

وی با بیان اینکه یکی از مهمترین رویکردهای عاشورا، اسطوره‌ای بوده است، ادامه داد: در این رویکرد حکیمان در پی ارائه پیام‌های اخلاقی بودند و می‌ترسیدند عاشورا در هزارتوی تاریخ مدفون شود به همین دلیل از آن اسطور ساختند تا آنچه که به عنوان اخلاق در این واقعه وجود داشته جاودانه بماند. در این کتاب فرآیند دگردیسی اسطوره‌های ایران باستان به اسطوره عاشورایی را بررسی کردیم. عاشورا برای ما حقیقتی تاریخی و واقعی است که برای ایفای نقش فرهنگی در جامعه آن را به صورت اسطوره بازسازی کردیم.

مهجور ادامه داد: رویکرد عرفانی به واقعه عاشورا قدیمی بوده و محور آن بحث وحدت وجود است و امام حسین (ع) به عنوان قطب عرفان یا به عنوان سالک الی‌الله معرفی می‌شود و وقایع تاریخی عاشورا به مثابه منازل طی طریق توصیف می‌شود.

او سوگ سیاوش را پیشینه آیین‌های عاشورایی دانست و درباره رویکرد آیینی به عاشورا گفت: «آیین» یک امر اجتماعی است و بسیاری از آیین‌های عاشورایی مانند تعزیه، گل مالی و… پیش از اسلام نیز وجود داشت. در این کتاب اشاره کرده‌ام همانگونه که مردم ایران در ادوار مختلف برای عزیزان خود سوگواری می‌کردند برای سیدالشهدا نیز سوگواری می‌کنند. البته برخی از آیین‌ها نیز در گذشته بود که اکنون دیگر انجام نمی‌شود.

وی رویکرد عاطفی به عاشورا را همانند رویکرد بانوان ایرانی به آن واقعه معرفی و مطرح کرد: این نوع رویکرد زمانی پررنگ می‌شود که آقا یا بانویی غم و اندوهی را در زندگی خود تجربه کرده و در مجلس سیدالشهدا برای رنج‌های خود و اندوه امام حسین (ع) توامان اشک می‌ریزد. در رویکرد الهیاتی به این واقعه نیز توحید مدنظر قرار می‌گیرد؛ یکی از ویژگی‌های آن پیراسته کردن عاشورا از اسطوره و آیین‌هایی است که به باور برخی نامعقول شمرده می‌شوند.

علی مهجور در پایان رویکرد خرد اخلاقی، فقهی و سیاسی را ذیل رویکرد کلان هنجاری قرارداد و گفت: تمام فقیهانی که با توجه به عاشورا احکام شرعی نتیجه می‌گیرند و الگوسازی شریعت‌مدارانه از امام حسین (ع) می‌کنند ذیل رویکرد فقهی قرار می‌گیرند. رویکرد اخلاقی نیز اینگونه است هر انسانی در هر دین و مذهبی از واقعه عاشورا اسوه اخلاقی می‌گیرد. فرآیند ایدئولوژی‌سازی و کنش سیاسی با توسل به واقعه عاشورا نیز جزو رویکرد سیاسی محسوب می‌شوند.