کاهش طول دوره تحصیلی در مقاطع دانشگاهی به کجا رسید؟

 «رضا نقی‌زاده» مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی آموزش عالی وزارت علوم در پاسخ به سوال خبرنگار ایلنا مبنی بر این که آیا کاهش زمان  و سنوات تحصیلی دانشجویان  قرار است صرفا به مدت تحصیل محدود شود یا بر عناوین و محتوای درسی هم تاثیر می‌گذارد، توضیح داد:  به طور کلی، سنوات آموزشی یک بخش «برنامه آموزشی» و یک بخش «برنامه درسی» درسی دارد. باید این دو را از هم تفکیک کنیم.

وی افزود: این موضوع در مقاطع مختلف تحصیلی اعم از کاردانی، کارشناسی ناپیوسته، کارشناسی پیوسته، ارشد و دکترا مطرح است و به صورت همگون به تدریج جلو خواهد رفت. در بحث برنامه‌ریزی آموزشی، جاهایی وجود دارد که پرت و اتلاف زمان داریم. برای مثال، در دوره‌های کارشناسی ارشد و دکترا بعضی مواقع می‌بینیم که بخش آموزشی دوره، سه یا چهار ترم طول می‌کشد، در حالی که می‌توان همان برنامه درسی را در دو ترم ارائه داد تا دانشجو سریع‌تر به مرحله‌ی پروپوزال و دفاع برسد.

نقی‌زاده اضافه کرد: مسائلی مانند آزمون جامع یا زبان نیز مطرح است. حتی موضوع نظام دو ترمی یا سه ترمی نیز مطرح است. می‌توان بخشی از این مسائل را به قبل از کنکور و قبل ورود دانشجو به دوره‌ دکتری موکول کرد یا برای آزمون جامع تمهیداتی اندیشید تا دانشجویان توانمند زودتر به بخش پژوهشی وارد شوند. این خود به خود سنوات را کاهش می‌دهد، در حالی که شما در برنامه درسی تغییری ایجاد نکرده‌اید؛ اینجا فقط «برنامه آموزشی» تغییر کرده است.

وی عنوان کرد: در مورد دوره کارشناسی که دوره‌ای عمدتاً آموزشی است و بخش پژوهشی ندارد، نیازمند تغییر همزمان برنامه آموزشی و برنامه درسی هستیم. در دنیا دو شیوه رایج وجود دارد؛ یکی مدل سه‌ساله مشهور به «بولونیا» است که اروپایی‌ها از آن استفاده می‌کنند. این مدل در نظام واحدی با ما تفاوت دارد. آن‌ها در چارچوب سیستم ECTS واحدهای مشخصی دارند که حتی ساعت‌های آزمون و مطالعه در خانه نیز به عنوان بخشی از برنامه درسی و زمان واحد درسی لحاظ می‌شود.

مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی آموزش عالی تشریح کرد: در این مدل از همان ابتدای دوره به دروس تخصصی و پایه می‌پردازند و دروسی که برای مقطع بالاتر مورد نیاز است، کمتر ارائه می شود. برای مثال، در بعضی از کشورهای اروپایی برخی دوره‌ها سه‌ساله و برخی چهارساله هستند. دوره‌های چهارساله عمدتاً برای کسانی است که قصد ادامه تحصیل در ارشد و دکترا را دارند و دانشگاه‌ها به آن‌ها امتیاز بیشتری می‌دهند یعنی لازم نیست کسی که فقط می‌خواهد کارشناسی بگیرد، دروسی را بخواند که به درد مقطع ارشد می‌خورد.

هنوز راهکارها قطعی و نهایی نشده است

وی در ادامه گفت: اگر این مدل اجرا شود، بخشی از «برنامه درسی» نیز قطعاً تفاوت خواهد کرد. درباره‌ی راهکارها صحبت نمی‌کنم چرا که هنوز قطعی و نهایی نشده است. یک تیم کارشناسی در موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی و یک تیم دیگر در موسسه تحقیقات سیاست علمی کشور داریم که روی این موضوع کار می‌کنند. راهکارهای موجود در دنیا متفاوت است. اگر در دوره‌ی کارشناسی این تغییرات نهایی شود، به احتمال زیاد هم در «برنامه آموزشی» و هم در «برنامه درسی» تفاوت‌هایی خواهیم داشت.

نقی‌زاده در پاسخ به این سوال که با توجه به بحران‌ اقتصادی فعلی کشور، آیا کاهش زمان تحصیل باعث ایجاد فشار مضاعف بر دانشجویان شاغل نخواهد شد،  گفت: نرخ اشتغال دانشجویان کارشناسی پایین است. در تحصیلات تکمیلی (ارشد و دکترا) که نرخ اشتغال در آن‌ها بالاتر است، یکی از الگوها تبدیل دوره‌ها به دو صورت تمام‌وقت و پاره‌وقت است. کسی که شاغل است، می‌تواند مدل پاره‌وقت را انتخاب کند و مدل سنواتش متفاوت است. البته همه این‌ها در حال بررسی است.

وی بیان کرد: در دنیا الگوی تمام‌وقت و پاره‌وقت با شرایط و تخصیص امکانات متفاوت وجود دارد. در کارشناسی عمدتاً با مشکل اشتغال گسترده روبه‌رو نیستیم. باید واحدهای درسی متناسب تعریف شود تا دانشجویی که می‌خواهد در شش ترم فارغ‌التحصیل شود، بتواند این کار را در یک روند عادی انجام دهد، نه این که برای این کار نیاز به انرژی فوق‌العاده داشته باشد. هدف این است که مسیر تسهیل شود.

نقی‌زاده تاکید کرد: مواردی که به آن‌ها اشاره کردم مطالعاتی است که صورت گرفته است که می‌تواند شامل سناریوهای محتمل باشد. این که چه تصمیمی گرفته شود به خیلی از مسائل مربوط است.

کاهش جدی زمان دوره‌های کارشناسی و ارشد در برخی پلتفرم‌های بین‌المللی

وی عنوان کرد: نکته‌ی دیگر، روند «آموزش هوشمند» است که در حال تغییر کل بازی است. اکنون در برخی پلتفرم‌های بین‌المللی دوره‌های کارشناسی و کارشناسی ارشد با کاهش جدی زمان دوره در حال ارائه است. دلیل این امر تکنولوژی جدید، هوش مصنوعی و آموزش هوشمند است که اثر خود را می‌گذارد. ما باید برنامه آموزشی خود را با نیازهای روز تطبیق دهیم.

نقی‌زاده گفت: امروزه علوم به سرعت تغییر می‌کنند؛ برای مثال، رشته کامپیوتر را در نظر بگیرید که سرعت تغییرات در آن بسیار زیاد است. به همین دلیل است که بحث یادگیری بلندمدت و مستمر مطرح می‌شود. ما باید خود را با این شرایط تطبیق دهیم، وگرنه جذابیت آموزش عالی پایین می‌آید که همین الان نیز تا حدی تحت تأثیر قرار گرفته است.

وی در پاسخ به این پرسش که چه میزان از این تغییرات ناشی از  سیاست‌های چابک‌سازی سازمانی دولت و کاهش خدمات رفاهی دانشگاه  است،  تاکید کرد: این تغییرات یک روند جهانی است و صرفا به ایران مربوط نمی‌شود. مثلا در بحث هوش مصنوعی در آموزش هوشمند اگر کاری نکنیم، دنیا برای ما نمی‌ایستد در نتیجه ما عقب می‌مانیم. باید بپذیریم که اتفاقاتی در جهان در حال رخ دادن است که باید  خود را به سرعت با این مسیر تطبیق دهیم.

او اظهار کرد: دانشگاه‌ها نیز از نظر شاکله و ساختار در حال تغییر هستند. دانشگاهی که می‌خواهد مانند دانشگاه‌های نسل چهار و پنج نقش‌آفرین باشد، باید بتواند  چابکی و چالاکی خود را در بخش پژوهش و فناوری افزایش دهد. یک دانشگاه سرآمد و قوی، دانشگاهی است که بتواند منابع خود اعم از نیروی انسانی، زیرساخت‌هایی مانند آزمایشگاه‌ها و غیره را به گونه‌ای مدیریت کند که علاوه بر رفع نیازهای تربیتی و آموزشی، بتواند به نیازهای پژوهشی و فناوری جامعه نیز پاسخ دهد.

 مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی آموزش عالی وزارت علوم اضافه کرد:  دانشگاه امروز با دانشگاه گذشته متفاوت است. در گذشته از دانشگاه تنها انتظار آموزش و تربیت نیروی انسانی می‌رفت، اما دانشگاه امروز باید در مسائل پژوهشی و فناوری نیز پیشرو باشد. برای این کار باید ساختار خود را از حالت سنتی خارج کرده و ساختارهای جدیدتر، چابک‌تر و بهره‌ورتری در فرآیندهای آموزشی، پژوهشی و فناوری پیدا کند.

وی در ادامه افزود: تمام مطالعاتی که توسط دو موسسه برتر پژوهشی کشور یعنی موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی و موسسه تحقیقات سیاست علمی انجام می پذیرد برای این است که بهترین گزینه ممکن برای ایران ارائه و پیاده‌سازی شود. حتماً تفاوت رشته‌ها، مقاطع و زیرنظام‌ها در نظر گرفته خواهد شد و از این بابت نگرانی وجود ندارد.

مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی آموزش عالی وزارت علوم در آخر گفت: تنها  دغدغه این است که بتوانیم خود را با سرعت تغییرات جهان متحول کنیم. تغییرات بسیار سریع هستند. برای داشتن یک دانشگاه پیشرو و تداوم رشد علمی کشور، باید تحولات را به خوبی بشناسیم و پاسخی متناسب با ویژگی‌های خود ارائه دهیم تا بتوانیم موقعیت پیشروی خود در منطقه را حفظ کنیم.