سفال‌هایی از دوره ساسانی در گزک راین کرمان کشف شد
مواد فرهنگی از جمله سفال هایی از دوره ساسانی، قرون اولیه اسلامی تا دوره سلجوقی در محوطه تاریخی گزک راین کرمان به دست آمد.
حیدری گفت: به جز اشارات بسیار اندکی که در برخی از متون به نام این محوطه شده، تاکنون هیچ مستنداتی اعم از کاوش یا طرح مطالعاتی و پژوهشی در خصوص این محوطه ثبت نشده است.
او با اشاره به مستندات، این محوطه تاریخی را متعلق به اواخر ساسانی و اوایل دوره اسلام تا سلجوقی دانست و گفت: با توجه به رونق راه ارتباطی کرمان ـ بلوچستان و کرمان ـ هرمز در دوران سلاجقه و قراختاییان، احتمالاً یکی از ادوار اوج و گسترش این محوطه در همین زمان بوده است.
سرپرست گمانه‌زنی برای تعیین عرصه و حریم محوطه قدیم گزک راین گفت: همچنین وجود داده‌های سفالی و معماری پراکنده در سطح محوطه حاکی از تعلق این محوطه به فرهنگ دوره ساسانی، قرون نخستین اسلامی تا قرون میانی است.
او افزود: وجود داده‌های فرهنگی مرتبط با این محوطه که بی‌شک می‌تواند ارتباط این محوطه با سایر محوطه‌های قرون نخستین و میانی اسلامی در منطقه جنوب شرق را روشن کند، یکی از ضرورت‌های مطالعه و ثبت این محوطه مهم صدر اسلام است.
حیدری گفت: بر اساس مطالعات زیست محیطی شهرستان راین و محوطه قدیم گزک، وجود دشت حاصلخیزی که محوطه راین در آن واقع شده حاکی از استقرار این محوطه در دشت میان کوهی است.
به گفته این باستان شناس، استقرارهای باستانی در دشت‌های میان کوهی به علت شکل‌گیری بر روی مخروطه افکنه‌ها، همواره از قابلیت‌ها و پتانسیل‌های بالایی برای تمرکز سکونت‌گاه‌های انسانی دارا هستند، این عامل به همراه هوای مطلوب و آب کافی باعث سکونت در این ناحیه از دوران تاریخی تا قرون میانی اسلامی شده است.
کانال‌های سنگی از جنس تراورتن
وی وجود چشمه‌های آب گرم در سطح محوطه از گذشته‌های دور را باعث ایجاد کانال‌های سنگی از جنس تراوتن دانست.
حیدری با اشاره به گسترده شدن این کانال‌ها در بخش شمالی محوطه و در غرب روستای کنونی گزک که در مسیر آب به وجود آمده‌اند، گفت: وجود مکانی شبیه به استخرِ آب یا آب بند برای جمع شدن آب در پشت آن، موجب استفاده بهینه از آب برای کشاورزی و انتقال بهتر آن شده است.
او با اشاره به استفاده از این کانال‌های سنگی تا امروز، اهمیت شهر راین و شهر قدیم گزک را بیشتر به علت قرارگیری این منطقه در مسیر راه‌های ارتباطی دانست و گفت: قرارگیری منطقه کرمان در یکی از چهارراه‌های ارتباطی (شمال به جنوب و شرق و غرب) باعث شده این منطقه همیشه به عنوان یکی از کانون‌های سیاسی، تجاری و نظامی جنوب شرق ایران مطرح باشد.
سرپرست گمانه زنی برای تعیین عرصه و حریم محوطه قدیم گزک راین، راه بزرگ و کاروانی که از سیرجان به سمت خاور تا مکران ادامه می‌یافت را مهمترین راه جنوب و جنوب شرقی کشور دانست و افزود: بر سر این مسیر، شهرهایی واقع بود که اکنون از برخی از آن‌ها اثری نیست؛ اما برخی دیگر هنوز به حیات خود ادامه می‌دهند.
وی با اشاره به عبور این راه از راین و امتداد ان از راه دارزین و بم و نرماشیر به فهرج در حاشیه کویر و سپس سیستان گفت: اهمیت تجاری، سیاسی و نظامی این راه، از یک سو سبب گسترش راین و از سوی دیگر باعث شکل‌گیری استحکامات دفاعی و نظامی و بازسازی پی‌در‌پی آن در دوران اسلامی شده است به گونه‌ای که بقایای معماری برجای مانده تا چند دهه اخیر در محوطه قدیم گزک، حاکی از اهمیت ارتباطی و استراتژیک آن از دیرباز تاکنون بوده است.
نگاهی به سوابق پژوهشی در محوطه گزک
حیدری با اشاره به این نکته که تاکنون هیچگونه فعالیت میدانی اعم از بررسی، گمانه زنی و یا کاوش باستان شناسی در محوطه گزک راین صورت نگرفته است، گفت: تنها طرح پژوهشی در این زمینه «گمانه زنی به منظور تعیین عرصه و پیشنهاد حریم محوطه قدیم گزک» بود که امسال انجام شد.
او تاکید کرد: انجام پژوهش‌های گمانه زنی به منظور تعیین عرصه و پیشنهاد حریم محوطه‌های باستانی می‌تواند نقش مهمی در حفظ و نگهداری محوطه‌ها از آسیب‌های احتمالی و ساخت و سازهای غیر مجاز داشته باشد.
سرپرست گمانه زنی برای تعیین عرصه و پیشنهاد حریم محوطه قدیم گزک راین افزود: با انجام این فعالیت‌ها، می‌توان در مورد وضعیت فرهنگی محوطه‌ها ابراز عقیده کرده و با توجه به نتایج به دست آمده از آن، در مورد برنامه‌ریزی‌های آتی تصمیم‌گیری کرد.
به گفته این باستان‌شناس، نتایج گمانه زنی نشان می‌دهد که عرصه‌ی تپه به شکل بیضی و از منتهی الیه غرب روستای ده ملک در سمت شرق، مدرسه روستا در سمت جنوب، تقاطع دو قنات روستا در سمت شمال و دامنه کوه در سمت غرب گسترش یافته است.
او با اشاره به وجود مواد فرهنگی از قبیل قطعات مختلف سفال به همراه لایه‌های فرهنگی در 13 گمانه از 25 گمانۀ آزمایشی گفت: این 13 گمانه نقش مؤثری در تعیین عرصه و حرایم محوطه داشته است.
حیدری گفت: از نظر گاه‌نگاری سفال‌های به دست آمده از 13 ترانشه از مجموع 25 ترانشه آزمایشی، مربوط به دوره ساسانی، قرون اولیه اسلامی تا دوره سلجوقی بوده است.
سفال‌هایی با رنگ‌های گوناگون
او افزود: این سفال‌ها عموماً در طیفی از رنگ‌های نخودی، آجری، لعابدار قرون اولیه، با نقش کنده اعم از اسگرافیاتو یا نقوش ساده هندسی بر روی بدنه سفال بوده‌اند.
به گفته وی، علاوه بر تکنیک اسگرافیاتو، سفالینه‌های با تکنیک قالبزده، استامپی، نقش افزوده، نقاشی زیر لعاب و نقاشی بر روی بدنه سفال مربوط به قرون اولیه اسلامی نیز در میان مجموعه سفال‌های این دوره قابل توجه است.
سرپرست گمانه زنی برای تعیین عرصه و پیشنهاد حریم محوطه قدیم گزک راین افزود: این نوع سفالینه‌ها تکنیک رایج سفالینه‌های قرون اولیه و میانی در سایر نقاط ایران بوده‌اند که در این منطقه از کرمان نیز رایج شده‌اند؛ به عبارتی استفاده از سنت محلی سفالگری در شهر قدیم گزک چندان مورد توجه نبوده است.
کشاورزی عامل تخریب آثار معماری محوطه
حیدری اظهار داشت: برخلاف سفالینه‌های به دست آمده از گمانه‌های آزمایشی، آثار معماری به دست آمده از داخل گمانه‌های آزمایش بسیار ناچیز بوده و به عبارتی به علت شخم زمین‌های کشاورزی و تسطیح آن‌ها، هیچ گونه آثار معماری پا برجا و سالمی بر پهنه دشت قابل مشاهده نیست.
او با استناد به گفته‌های اهالی گفت: برخی از این آثار تا یکی دو دهه اخیر پابرجا بوده‌اند، که برای تبدیل به زمین‌های کشاورزی تسطیح شد و از بین رفته‌اند.
او افزود: اگرچه داده‌های سفالی و فرهنگی به دست آمده محوطه قدیم گزک، این شهر را در ردیف شهرهای بسیار با عظمت و باشکوه در دوره ساسانی و مخصوصاً قرون اولیه اسلامی تا دوره سلجوقی منطقه جنوب شرق قرار نمی‌دهد، با این حال قرارگیری در مسیر ارتباطی شهر راین اهمیت این منطقه را دوچندان کرده و اندک اشارات متون تاریخی و داده‌های فرهنگی به دست آمده از کاوش گمانه‌های آزمایشی، از اهمیت این شهر در قرون اولیه اسلامی تا قرون میانی حکایت می‌کند.
به گفته این باستان شناس، وجود نقشه‌های عرصه و حریم محوطه‌های تاریخی، امکان مدیریت و برنامه‌ریزی روستایی و شهری شایسته‌تر را فراهم می‌کند.
او افزود: به عنوان نمونه، در تدوین طرح‌های هادی روستاهایی که عموماً در نزدیکی محوطه‌های تاریخی واقع هستند، توجه به مسأله میراث فرهنگی و محوطه‌های تاریخی، به تدوین طرح‌های هادی علمی‌تر و دقیق‌تر یاری می‌رساند.
ضرورت کاوش‌های باستان‌شناسی
حیدری با توجه به تعرض وسیع روستاییان و کشاورزان به محوطه تاریخی گزک راین و تخریب بخش‌هایی از محوطه انجام کاوش‌های علمی باستان‌شناسی برای جلوگیری از تداوم تخریب و آسیب‌های انسانی در این محوطه را ضروری دانست.
حیدری در ادامه گفت: محوطه قدیم گزک در اثر فعالیت‌های مستمر کشاورزی فاقد اثر پابرجا و مشخصی بر سطح خود بوده و توسط کشاورزان و عوامل انسانی کاملاً تسطیح و از بین رفته است.
او افزود: با توجه به اینکه بیشتر کشت‌های انجام شده در سطح محوطه از نوع آبی است، هر ساله شخم عمیق و آبیاری مداوم باعث تخریب این محوطه صدر اسلام شده، همچنین ساخت و سازهای روستا در سمت غربی آن باعث تخریب بیشتر محوطه شده است.
وی در پایان تاکید کرد: با این حال و با توجه به پراکنش قطعات سفال مربوط به اواخر ساسانی، صدر اسلام تا دوره سلجوقی بر سطح محوطه، توالی دوره‌های تاریخی بر سطح آن مشهود بوده و ضرورت تعیین عرصه و گمانه‌زنی در آن کاملاً ضروری به نظر می‌رسید.
مجوز گمانه‌زنی برای تعیین عرصه و پیشنهاد حریم محوطه قدیم گزک راین توسط ریاست پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری صادر شده است.
