دیواری با ۴۶ قلعه که خوابگاه ۳۰ هزار سرباز بوده است/ دیوار بزرگ گرگان در آستانه ثبت جهانی

به گزارش خبرنگار ایلنا،  دیوار بزرگ گرگان، یکی از عظیم‌ترین و پیچیده‌ترین سازه‌های دفاعی جهان باستان، در شمال ایران و در استان گلستان واقع شده است. این دیوار تاریخی با طولی بیش از ۲۰۰ کیلومتر، از سواحل شرقی دریای کاسپین آغاز می‌شود و با عبور از دشت گرگان و دامنه‌های شمالی رشته‌کوه البرز، تا مناطق شرقی استان امتداد می‌یابد. دیوار گرگان پس از دیوار چین، به‌عنوان دومین دیوار دفاعی طولانی جهان شناخته می‌شود و از نظر وسعت، انسجام معماری و نظام دفاعی، یکی از شاخص‌ترین آثار نظامی دوران باستان به شمار می‌رود.

این دیوار که در منابع تاریخی با نام‌هایی چون «مار سرخ» نیز شناخته می‌شود، نه‌تنها یک سازه دفاعی ساده، بلکه مجموعه‌ای پیچیده شامل دیوار، خندق، ۴۶ قلعه نظامی، سازه‌های آبی، پل‌ها، کوره‌های آجرپزی و مسیرهای ارتباطی است؛ مجموعه‌ای که نشان‌دهنده اوج توان مهندسی، سازماندهی نظامی و مدیریت منابع در دوره ساسانی است.

حمید عمرانی رکاوندی، معاون میراث فرهنگی استان گلستان، مدیر پایگاه میراث فرهنگی دیوار بزرگ گرگان و از باستان‌شناسان اصلی این محوطه در گفت‌وگو با ایلنا، درباره پیشینه مطالعات و جایگاه این اثر گفت: دیوار بزرگ گرگان ازجمله آثاری است که از دهه‌ها پیش مورد توجه باستان‌شناسان ایرانی و خارجی قرار گرفته، اما شناخت علمی دقیق آن، نتیجه سال‌ها پژوهش مستمر و کاوش‌های هدفمند بوده است.

از نخستین کاوش‌ها تا آغاز فصل جدید پژوهش‌ها

به گفته عمرانی رکاوندی، نخستین کاوش‌های علمی دیوار بزرگ گرگان در دهه ۵۰ خورشیدی و به سرپرستی دکتر کیانی انجام شد؛ کاوش‌هایی که منجر به معرفی دیوار و قلعه‌های وابسته به آن و نگارش کتاب «دشت گرگان» شد. پس از آن، تمرکز بیشتر بر مطالعات نظری بود و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، کاوش‌های میدانی برای مدتی متوقف شد.

این باستان شناس افزود: با تشکیل اداره کل میراث فرهنگی استان گلستان در دهه ۷۰، شرایط برای بازگشت باستان‌شناسی به دیوار فراهم شد و از دهه ۸۰، فصل تازه‌ای از پژوهش‌ها آغاز شد. در این دوره، پیمایش میدانی گسترده‌ای در طول حدود ۲۰۰ کیلومتر دیوار انجام دادیم که طی آن، مسیر دقیق دیوار، محل قلعه‌ها، خندق‌ها و بخش‌های مختلف آن شناسایی و مستندنگاری شد.

به گفته معاون میراث فرهنگی استان گلستان، نخستین فصل رسمی حفاری‌های باستان‌شناسی در این دوره به سرپرستی دکتر جبرییل نوکنده باستان شناس و رییس موزه ملی ایران آغاز شد و طی چهار سال، اطلاعات ارزشمندی از ساختارهای معماری دیوار و قلعه‌ها به دست آمد. در جریان این کاوش‌ها، بقایای یک آتشکده ساسانی نیز شناسایی شد که شباهت زیادی به آتشکده کلنگ‌تپه گرگان داشت که توسط باستان شناسان فرانسوی کشف شد و نشان‌دهنده اهمیت آیینی و مذهبی این مجموعه بود.

همکاری بین‌المللی و اثبات هویت ساسانی دیوار بزرگ گرگان

پس از وقفه‌ای کوتاه، کاوش‌های دیوار بزرگ گرگان با همکاری هیات‌های علمی از دانشگاه‌های ادینبورگ و دورهام انگلستان از سر گرفته شد. عمرانی درباره این همکاری ها می‌گوید: این همکاری، نقطه عطفی در مطالعات دیوار بود، چراکه پژوهش‌ها با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و دانش روز انجام شد. در چهار سال نخست این همکاری، مطالعات ژئوفیزیکی گسترده‌ای صورت گرفت که امکان شناسایی ساختارهای معماری قلعه‌ها، خندق‌ها و کوره‌های آجرپزی را بدون حفاری‌های گسترده فراهم کرد. حفاری‌های محدود اما هدفمند در بخش‌هایی از دیوار و خندق‌ها، به‌روشنی نشان داد که دیوار بزرگ گرگان متعلق به دوره ساسانی و به‌طور مشخص ساخته‌شده در قرن پنجم و ششم میلادی و هم‌زمان با حکومت خسرو اول ساسانی، معروف به خسرو انوشیروان، است.

به گفته این باستان شناس، در سال‌های بعد، تمرکز کاوش‌ها بر سازه‌های آبی و معماری بستر رودخانه‌ها قرار گرفت. در یکی از مهم‌ترین یافته‌ها، مشخص شد که ساسانیان با تغییر مسیر رودخانه‌ها، بسترهایی از آجر و ملات ساروج ایجاد کرده و دیوار را بر روی آن بنا کرده‌اند. همچنین سازه‌هایی شبیه پل طراحی شده بود تا جریان آب از زیر دیوار عبور کند؛ موضوعی که از دانش پیشرفته مهندسی هیدرولیک در آن دوره حکایت دارد.

احداث ۴۶ قلعه دفاعی بر دیوار بزرگ گرگان

مدیر پایگاه میراث فرهنگی دیوار بزرگ گرگان با اشاره به نقش کلیدی قلعه‌ها در این سامانه دفاعی می‌گوید: در امتداد دیوار، ۴۶ قلعه شناسایی شده که برخی از آن‌ها تا ۲۰ هکتار وسعت دارند. در یکی از قلعه‌های دو هکتاری، حدود ۳۰۰ متر از محوطه کاوش شد و بقایای اتاق‌های سربازان، خوابگاه‌ها، انبارهای مواد غذایی و آشپزخانه به دست آمد.

او افزود: در آشپزخانه این قلعه، ۱۲ خمره بزرگ کشف شد که نشان می‌دهد مواد غذایی برای شرایط بحرانی و جنگی ذخیره می‌شده است. شواهد به‌دست‌آمده نشان می‌دهد سربازان از گندم، عدس، عسل، گردو و انواع گوشت استفاده می‌کرده‌اند. این یافته‌ها تصویر روشنی از زندگی روزمره حدود ۳۰ هزار سربازی ارائه می‌دهد که در قلعه‌های دیوار مستقر بوده و وظیفه حفاظت از مرزهای شمالی ایران را بر عهده داشته‌اند.

حمید عمرانی که سال‌ها در هیات باستان شناسی بین المللی دیوار بزرگ گرگان فعالیت کرده است، با اشاره به کارکرد اصلی این سازه گفت: ساخت دیوار و خندق به‌عنوان سازه‌های دفاعی، قدمتی چند هزارساله در تاریخ بشر دارد. دیوار بزرگ گرگان نیز در پاسخ به تهدیدهای جدی اقوام مهاجم شمالی ساخته شد؛ اقوامی که از نواحی ترکستان، آسیای میانه و قفقاز به سمت سرزمین‌های حاصلخیز ایران حمله می‌کردند.

به گفته او، ساسانیان پیش‌تر با ساخت دیوار دربند در قفقاز، مسیر نفوذ دشمنان را مسدود کرده بودند و دیوار بزرگ گرگان ادامه همین سیاست دفاعی در شرق دریای کاسپین بود. خسرو انوشیروان با اصلاح نظام مالیاتی و تقویت ساختار حکومتی، پروژه عظیم دیوار را به سرانجام رساند؛ پروژه‌ای که حتی در شاهنامه فردوسی نیز به آن اشاره شده است.

او همچنین به جنبه‌های کمتر گفته‌شده این پروژه اشاره کرده و افزود: برای ساخت دیوار نیاز به سوخت فراوان بود و ناچار درختانی قطع می‌شد. اما شواهد تاریخی نشان می‌دهد که ساسانی ها همزمان با قطع درختان دستور کاشت درختان جایگزین می دادند که نشانه‌ای از مدیریت منابع و نگاه بلندمدت در دوره ساسانی است.

از فهرست انتظار تا ثبت جهانی

نتیجه سال‌ها پژوهش مشترک، انتشار سه جلد کتاب علمی به زبان انگلیسی در حدود ۲۷۰۰ صفحه بوده که جلد نخست آن در حال ترجمه به فارسی است. این مطالعات، زمینه ثبت دیوار بزرگ گرگان در فهرست انتظار ثبت جهانی یونسکو را فراهم کرده است.

به گفته عمرانی، ایکوموس جهانی پرونده دیوار بزرگ گرگان را به‌طور کامل بررسی و تأیید کرده و یونسکو نیز از محتوای علمی آن استقبال کرده است.

او افزود: در ماه‌های گذشته اعلام شده که دیوار بزرگ گرگان در مسیر نهایی ثبت جهانی قرار دارد و معاون میراث فرهنگی کشور طی نامه‌ای به سفیر ایران در یونسکو، آمادگی کامل برای ارسال پرونده ثبت جهانی دیوار بزرگ گرگان به یونسکو را اعلام کرده است و امیدواریم در یک سال آینده، این اثر کم‌نظیر به‌عنوان میراث جهانی به ثبت برسد.

مدیر پایگاه میراث فرهنگی دیوار بزرگ گرگان می‌گوید: در صورت تأمین اعتبار، فصل‌های جدید کاوش می‌تواند اطلاعات بیشتری از این سازه عظیم آشکار کند. هم‌زمان، برنامه‌ریزی برای ایجاد مسیر گردشگری دیوار نیز در دستور کار قرار دارد؛ مسیری که می‌تواند دیوار بزرگ گرگان را به یکی از مهم‌ترین مقاصد گردشگری فرهنگی و تاریخی کشور تبدیل کند.

طی سال های گذشته بخش های زیادی از دیوار بزرگ گرگان از بین رفته است و حجم زیادی از آجرهای آن برای ساخت خانه ها برداشت شده است و بخش‌هایی از دیوار ساسانی گرگان زیر خاک مدفون یا در گذر زمان آسیب دیده است. با این حال دیوار بزرگ گرگان که به مار سرخ نیز شهرت سافته است همچنان نمادی باشکوه از توان تمدنی ایران باستان است که در انتظار ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو تا سال آینده است.

گفتگو: مریم جلیلوندفرد