یک مستندساز مطرح کرد؛
دلایل مخالفت برخی نهادها با ساختِ فیلمی درباره جزایر سه‌گانه/ حتی مسئولان پهلوی از عملکرد شاه انتقاد می‌کنند
احمد شفیعی با اشاره به اینکه پیش از ساخت مستندی با موضوع جدایی بحرین از ایران قصد داشته مستندی درباره جزایر سه‌گانه بسازد، از مخالفت شورای عالی امنیت ملی با ساخت این اثر خبر داد.
به گزارش خبرنگار ایلنا، مستند «داستان یک جدایی» به کارگردانی و تهیه‌کنندگی احمد شفیعی با موضوع جدایی بحرین از ایران همزمان با سالروز تاریخی این رویداد به تازگی در پلتفرم فیلیمو اکران شده است.
این مستند جدایی بحرین از ایران در دوران پهلوی از زوایای مختلف با استفاده از نظرات کارشناسان متعدد را محور اصلی خود قرار داده است و در این مسیر برای افزودن به جذابیت و بی‌طرفی در بیان روایت‌ها، سراغ مسئولان و برخی طرفداران حکومت پهلوی نیز رفته است.
ساختِ «داستان یک جدایی» طبق گفته کارگردانش، از سال ۱۳۸۹ بر اساس پژوهشی با سرمایه‌گذاری سازمان هنری رسانه‌ای اوج آغاز شد. در ادامه؛ تولیدکنندگان اثر بیش از اینکه به موضوع مورد بحث مستند بپردازند، کار خود را بر جزایر سه‌گانه خلیج فارس و پرداختن به ادعای امارات متحده عربی بر حاکمیت این جزایر متمرکز می‌کنند اما از قرار معلوم این بخش از اثر با مخالفت شورای عالی امنیت ملی و وزارت خارجه مواجه شد. از این‌رو امروز تنها بخش‌هایی از پژوهش را به عنوان فیلمی مستند شاهد هستیم که مربوط به جدایی بحرین از خاک ایران در دوران حکومت پهلوی است.
از قرار معلوم به زودی نسخه دو قسمتی مستند «داستان یک جدایی» به زودی از رسانه ملی نیز پخش خواهد شد. لازم به یادآوری است که احمد شفیعی پیش‌تر مستندهایی مانند «امام ما» و «خط قرمز» را کارگردانی کرده است. در ادامه گفتگوی ایلنا با این مستندساز را می‌خوانید:
«داستان یک جدایی» روایتگر بخشی از تاریخ معاصر ایران است. چه چیزی باعث شد سراغ جدایی بحرین از ایران بروید؟
در ابتدا قرار بود فیلمی درباره بحث جزایر سه‌گانه خلیج فارس و ادعاهای کشورهای حاشیه خلیج فارس بسازیم. اتفاقاً بخشی از مصاحبه‌ها از جمله مصاحبه‌های مهمی که در خارج از کشور بود را ضبط کردیم و البته یکی از ویژگی‌های مهم این مستند مصاحبه با افراد مهم این ماجرا است.
ما با اردشیر زاهدی در سوئیس و دیگر افرادی که در زمان حکومت پهلوی مسئولیتی داشتند، با موضوع جزایر سه‌گانه مصاحبه کردیم. در واقع ایده اولیه ما این موضوع بود و در کنار آن، دوستان به دلیل مربوط بودن موضوع با بحث جدایی بحرین از ایران، درباره این مسئله هم صحبت می‌کردند. ساخت فیلم جلوتر که رفت با وزارت خارجه جلسه‌ای داشتیم که مسئول اداره حقوقی وزارت خارجه و همینطور شورای عالی امنیت ملی به ما گفتند اگر این فیلم با موضوع جزایر سه‌گانه ساخته شود، ما اجازه پخش نمی‌دهیم. دلیل این دوستان برای مخالفت با نمایش این مستند هم قانع‌کننده بود، آن‌ها معتقد بودند که دیگر کشورها مدعی مالکیت سه جزیره تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی هستند و خودشان باید این مسئله را به اثبات برسانند، لزومی نیست که ما درباره مالکیت این جزایر مستند بسازیم و جواب آن‌ها را بدهیم. به همین دلیل ما این موضوع را کنار گذاشتیم و موضوع را به ماجرای جدایی بحرین از ایران اختصاص دادیم. در واقع تا پایان فیلمبرداری موضوع جزایر سه‌گانه را نیز دنبال کردیم ولی در تدوین موضوع را تغییر دادیم.
با توجه به اینکه در زمان فیلمبرداری مسئله دیگری را دنبال کردید و در تدوین موضوع را تغییر دادید، آیا در مصاحبه‌ها مسئله جدایی بحرین از ایران به اندازه کافی مورد بررسی قرار گرفته بود یا صرفاً برای جلوگیری از هدر رفتن بودجه، این مستند در تدوین خلق شد؟
زمانی که درباره جزایر سه‌گانه با مسئولان و کارشناسان مختلف مصاحبه داشتیم بارها موضوع جدایی بحرین از ایران مطرح شد و در بسیاری مواقع این بحث پر رنگ‌تر از موضوع مورد نظر ما بود. به همین دلیل در مرحله تدوین به این نتیجه رسیدیم که می‌توان از بخش‌های مربوط به موضوع بحرین برای ساخت یک مستند استفاده کرد؛ البته پس از اینکه تصمیم به ساخت «داستان یک جدایی» گرفتیم، برای کامل‌تر شدن بحث سراغ چند کارشناس دیگر هم رفتیم و به طور اختصاصی به این موضوع پرداختیم و به مستند اضافه کردیم.
پرداختن به موضوع جدایی بحرین از ایران برای امروز چه کارکردی می‌تواند داشته باشد؟
مخاطب این مستند قطعاً به قدرت گفتمان یک نظام و به طور کل نقش اقتدار دولتمردان در گفتمان بین‌المللی، حفظ حاکمیت سیاسی و حل معضلات این حوزه پی می‌برد. مسئله اصلی این است که ضعف دولت پهلوی به خصوص در سال‌های آخر در حوزه دیپلماسی و سیاست‌های منطقه‌ای کاملاً مشهود بود و این ضعف ناشی از مسائلی بود که از قبل دیکته می‌شد. جالب اینکه این اظهارنظر از سوی من یا مسئولان جمهوری اسلامی در مستند «داستان یک جدایی» مطرح نمی‌شود بلکه در واقع مسئولان دوران پهلوی هستند که به این نکته اشاره می‌کنند و از نظر من اهمیت این مستند در همین مسئله است که چنین اظهارنظرهایی را از سوی مسئولان حکومت پهلوی مطرح می‌کند.
در این مستند مسئولان دوران پهلوی اذعان می‌کنند که با صحبت‌ها و سیاست‌گذاری‌های محمدرضا پهلوی موافق نبودند ولی او نظرات ما را نمی‌پذیرفت یا فشارهایی وجود داشت که اجازه تصمیم‌گیری مستقل را نمی‌داد. شنیدن این حرف‌ها از زبان افرادی چون اردشیر زاهدی و فریدون زندفرد و حتی برخی سران ارتش وقت نکات مهمی با خود به همراه دارد. اردشیر زاهدی از جمله سیاستمدارانی بود که در سال‌های پایانی عمرش تغییر موضع داد و تأکید داشت که شاه عملکرد و نگاه درستی به مسائل سیاسی و منطقه‌ای نداشت و این نکات در این مستند هم دیده می‌شود. زاهدی حتی تأکید می‌کند زمانی که محمدرضا پهلوی به تعطیلات و مسافرت رفت، او افرادی را به دفتر کار و ویلای شخصی‌‌اش دعوت کرد تا درباره بازگشت بحرین به حاکمیت کشور صحبت کنند اما این مهم به دلیل مسائل مختلف تحقق پیدا نمی‌کند.
اردشیر زاهدی با وجود اینکه وزیر خارجه دوره پهلوی بود مسئله تمامیت ارزی و حفظ اقتدار کشور برایش اهمیت داشت و در این راستا تلاش‌های بسیاری به کار برد اما در آن حکومت، افرادی در موضع ضعف بودند و دردسر مقابله با آن‌هایی که موافق استقلال بحرین بودند را نمی‌پذیرفتند و خودِ محمدرضا پهلوی هم با سخنرانی که داشت، فضا را برای مداخله سازمان ملل در این مسئله فراهم کرد.
سیاستمداران، دانشجویان وقت، نظامیان و حتی مردم با دیدن این فیلم و بررسی این موضوع از ابعاد مختلف می‌توانند به اهمیت مسئله استقلال، اقتدار حکومت و تعامل با دیگر کشورها پی ببرند. از طرفی در این مستند می‌توان به این نکته پی برد که یک سیاستمدار به شخصه اگر ضعف‌های شخصیتی داشته باشد، چقدر می‌تواند در سرنوشت یک کشور در حوزه مناقشات بین‌المللی تأثیرگذار باشد و البته نسل جوان که شناختی از دلایل جدایی بحرین از ایران ندارد هم می‌تواند با این مستند به دلایل واقعی این اتفاق پی ببرد. مستند «داستان یک جدایی» به نوعی عملکرد خوب سیاستمداران ما در ۴۰ سال اخیر در این حوزه را هم نشان می‌دهد که موجب شد حتی یک وجب از خاک کشورمان را هم از دست ندادیم.
با وجود اینکه سراغ مسئولان و افراد تأثیرگذار در ماجرای جدایی بحرین از ایران رفتن، برای این مستند یک امتیاز ویژه به حساب می‌آید؛ به نظر می‌رسد اثر شما برای مسئولان دوره پهلوی فرصتی مهیا می‌کند که مسئول بودن خود یا سیستم حاکمیت را در این ماجرا کنار بگذارند و همه مشکلات را ناشی از ضعف‌های خود محمدرضا پهلوی قلمداد کنند.
در این مستند تلاش شده که بی‌واسطه حرف‌های آن‌ها را بشنویم و مطرح کنیم و مهم‌تر از همه این مسائل برآیند کلی مستند و نتیجه‌گیری است. غیر از محمدرضا پهلوی که در رأس حاکمیت عملکرد او ضعف‌های بسیاری داشته، در سیستم حاکم نیز اشکالات زیادی وجود دارد و یکی از نشانه‌های آن این است که رفراندوم جدا شدن بحرین از ایران رأی می‌آورد و این نشان می‌دهد که ساختار هم ایرادهای زیادی داشته است.
افرادی که ما در این مستند به سراغشان رفتیم گرچه سعی می‌کنند برخی از ضعف‌ها و کوتاهی‌های خود را توجیه کنند اما در نهایت مخاطب به نتایج لازم می‌رسد و متوجه می‌شود که این افراد در برخی موارد تلاش‌هایی داشته‌اند و به نتیجه نرسیده‌اند و در برخی موارد واقعاً کوتاهی کرده‌اند. من فکر می‌کنم در مستند وفاداری به کلام و اظهارنظر این افراد کاملاً رعایت شده و در برآیند کار مشخص است که واگذاری بحرین با ضعف سیستماتیک و ضعف شخص شاه صورت گرفته است. اتفاقاً یکی از کارکردهای مستند می‌تواند مقایسه این اتفاق با ماجرای جزایر سه‌گانه باشد که امروز کشور ما چقدر مقتدر و قاطع نسبت به آن برخورد کرده است.
موضع شما در این مستند مشخص است و اینکه شما بیش از هر چیز سعی داشتید شخص محمدرضا پهلوی را فردی ناکارآمد و ضعیف در حاکمیت معرفی کنید. آیا پیش یا در زمان ساخت «داستان یک جدایی» چنین مسئله‌ای را در ذهن داشتید؟
اگر اظهارنظری درباره ناتوانی شاه برای مدیریت امور در این مستند مطرح می‌شود، از قول من نیست و اتفاقاً این مسئله را کسانی مطرح می‌کنند که در سیستم حاکمیت دوران پهلوی نقش داشتند و اتفاقاً از نزدیکان محمدرضا پهلوی بودند. ما هیچ اصراری برای تزریق این محتوا به مستند نداشتیم.
شما سراغ مسئولان دوره پهلوی رفته‌اید و تا حدی به ضعف‌های شخصیتی محمدرضا پهلوی نیز می‌پردازید اما جای خالی فرح دیبا در اثر احساس می‌شود. به نظر شما صحبت کردن با او درباره این موضوع و ضعف محمدرضا پهلوی در تصمیم‌گیری نمی‌توانست برای «داستان یک جدایی» مفید باشد؟
فرح دیبا معمولاً تمایلی به صحبت ندارد ولی ما هم تمایلی برای مراجعه به او نداشتیم. شخصی چون اردشیر زاهدی کاملاً در جریان ماجرای جدایی بحرین بود و همان زمان هم انتقاداتی به عملکرد شاه داشت و حتی در اواخر عمرش خیلی آزادانه صحبت می‌کرد و درباره بسیاری از مسائل ابراز پشیمانی کرده بود. در صحبت‌هایی که با او داشتیم برخی مواقع با حمایت از عملکرد خود مدعی بود که حرف‌هایش را زده و تلاشش را کرده اما این حرف‌ها و تلاش‌ها شاید نتیجه مثبتی نداشته است. زاهدی علاوه بر اینکه در زمان مسئولیتش در وزارت خارجه اقداماتی داشته، در اواخر عمرش که به پختگی بیشتری رسیده بود کاملاً بی‌طرفانه صحبت می‌کرد و حتی نسبت به عملکرد حاج قاسم سلیمانی و حضور ایران در سوریه اظهارنظر مثبتی داشت که می‌تواند اتفاق بی‌سابقه‌ای از سوی یکی از مسئولان مهم دوران پهلوی باشد اما فرح دیبا همچنان مشغول تطهیر عملکرد محمدرضا پهلوی است و روحیه آزادگی و صداقت را ندارد لذا گزینه مناسبی برای کشف حقایق تاریخی نیست که البته احتمال همکاری‌اش با ما هم زیاد نبود.
با وجود اینکه ما از ایران به خانه اردشیر زاهدی رفته بودیم و مشغول ساخت مستند بودیم او همواره از صحبت با ما استقبال می‌کرد و حتی از گروه فیلمبرداری این مستند به خوبی استقبال کرد.
در زمان ساخت مستند با نهادها یا افرادی مواجه شدید که به دلیل موضوع این اثر با شما همکاری نکنند؟
ساخت مستند جزایر سه‌گانه را از سال ۱۳۸۹ آغاز کردیم و تحقیقات گسترده‌ای داشتیم و تصاویر خارجی را ضبط کردیم و بعد به سراغ مسئولان داخل کشور رفتیم. ملاحظات زیادی وجود داشت و ما ماه‌ها و حتی سال‌ها برای رایزنی برای صحبت کردن درباره این موضوع زمان صرف کردیم. به عنوان مثال برای مصاحبه با مرحوم هاشمی رفسنجانی تلاش زیادی به کار بردیم و حتی با محمود احمدی‌نژاد، محسن رضایی و علی شمخانی هم تلاش کردیم که مصاحبه‌ای داشته باشیم اما هیچ‌کدام از مسئولان رده بالای کشور حاضر به گفتگو نشدند چراکه این موضوع، مسئله‌ای بسیار مهم بود که حاکمیت سیاستش در برابر این موضوع سکوت بود اما در مورد موضوع بحرین با چنین مشکلی مواجه نشدیم و افراد معمولاً حاضر به گفتگو می‌شدند. البته نمونه‌های اندکی مثل رئیس بنیاد دایرةالمعارف اسلامی بودند که حاضر به گفتگو نشدند.
در مستند جزایر سه‌گانه حرف‌های بسیار خوبی را ضبط کرده‌ایم که افراد مهمی درباره این موضوع حرف زده‌اند و نمی‌دانم آیا زمانی می‌توان این بخش‌ها از مستند را تدوین و پخش کرد یا خیر اما به نظر من این مستند می‌تواند در تاریخ شفاهی کشورمان اثر مهمی محسوب شود.
انتخاب کارشناسان و مسئولان خارجی حاضر در مستند، بر چه اساس بود؟
برخی از این افراد اساتید جغرافیا یا تاریخ سیاسی بودند و برخی نیز سیاستمدارهایی بودند که پیشنهاد ما برای همکاری را پذیرفتند. به عنوان مثال سفیر بریتانیا در بحرین یا امارات با ما همکاری کردند و برخی سفرای ایرانی وقت در کشورهایی مثل امارات هم با ما همکاری کردند. نماینده بریتانیا در بحرین را هم توانستیم پیدا کنیم و البته صوت‌های بسیار خوب و مهمی از او پیدا کردیم که در فیلم به کار بردیم.
با توجه به حساسیتی که موضوع مستند دارد، آیا اثر با سانسور نیز مواجه شد؟
نه، خوشبختانه هر آنچه که مدنظر داشتیم امروز در این مستند وجود دارد و مخاطبان می‌توانند اطمینان داشته باشند که در این مستند هیچ سانسوری صورت نگرفته است اما هنوز برای پخش از تلویزیون وارد مذاکره نشده‌ایم و نمی‌دانم که تلویزیون نیز پخش بدون سانسور آن را می‌پذیرد یا خیر.
در این مستند همانطور که مشاهده می‌کنید حتی نزدیکان و مسئولان دوره پهلوی به نقد محمدرضا پهلوی می‌پردازند و این انتقادات از عملکرد او حتی زمانی که دوربین را خاموش می‌کردیم و ضبط به پایان می‌رسید بسیار بیشتر می‌شد. ما هیچ تلاشی برای هدایت مصاحبه‌ها و ترغیب افراد به بیان این حرف‌ها در مستند نداشتیم و هر آنچه که مشاهده می‌کنید اظهارات خود افراد است.
در استفاده از تصاویر آرشیوی به عنوان کارگردان خیلی اذیت شدم، متأسفانه صداوسیما همکاری لازم را با ما نداشت. بسیاری از تصاویر و صداهایی که در این مستند موجود است برای اولین بار در دسترس عموم قرار می‌گیرد و واقعاً برای دستیابی به این تصاویر و صداها کار بسیار دشواری بود و سازمان صداوسیما همکاری چندانی با ما نداشت. امیدوارم مستند «داستان یک جدایی» مورد توجه قرار بگیرد. این مستند می‌تواند سال‌های سال مورد توجه قرار بگیرد و دیده شود و با توجه به اینکه در این مستند مسئولان دوران پهلوی بی‌واسطه صحبت می‌کنند، این اظهارات می‌توانند در دادگاه‌های بین‌المللی نیز کارکرد داشته باشند و به آن‌ها استناد کرد.
