ایلنا گزارش می‌دهد؛
پرتره‌ی گمشده‌ی مظفرالدین شاه اصل است/ چه کسی تابلو را از کشور خارج کرده؟
بالاخره مسئولان میراث‌فرهنگی کشور از ثبت تابلو پرتره مظفرالدین شاه در اسناد سال ۱۳۱۷ کاخ گلستان خبر دادند اما همچنان چگونگی خروج این اثر از کاخ گلستان یک معما باقی مانده است.
به گزارش خبرنگار ایلنا، ماجرا از انتشار چند تصویر در فضای مجازی و طرح صحبت‌های دو پژوهشگر و دو کارمند کاخ گلستان شروع شد. خبرها از گم شدن پرتره‌ی رنگ روغن مظفرالدین شاه اثر شاخص کمال‌الملک که در تالار برلیان کاخ گلستان قرار داشت، حکایت کردند که از قضا از حراج کریستیز سر درآورده و فروش رفته بود. گفته می‌شد که این تابلو در سال ۱۳۷۸ از کاخ گلستان خارج و پس از انتشار تصویر آن در کاتالوگ حراج کریستیز لندن، در ۲۳ فروردین ماه ۱۳۷۹ مطابق با یازدهم آپریل سال ۲۰۰۰ به فروش رفته و در حال حاضر در مجموعه الصباح کویت قرار دارد.
از همانجا بود که اظهارنظرها شروع شد. آفرین امامی (مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان) گفت: از زمانی که کاخ گلستان ابواب جمعی داشته و تحویل آثار به امین اموال آغاز شد، اثری از این تابلو پرتره‌ی مظفرالدین شاه در میان آثار لیست‌بندی شده ابواب جمعی کاخ گلستان نبوده است. درواقع می‌توان گفت از همان ابتدا که شاهد تحویل آثار به امین اموال‌ها بودیم، چنین اثری در لیست هیچیک از این امین اموال‌ها وجود نداشته و هنوز هم ندارد. البته در مرکز اسناد کاخ گلستان اسنادی وجود دارد که قابلیت ردیابی آثار دوره پهلوی را برای ما بوجود می‌آورد. مسئولان کاخ گلستان نیز در تلاش هستند که بررسی‌های لازم را درخصوص این اثر انجام دهند که آیا چنین تابلویی در اموال دوره پهلوی بوده یا خیر.
البته امامی به این نکته نیز اشاره کرد که بر اساس بررسی‌های انجام شده در تصاویر منتشر شده، متوجه شدیم که تفاوت‌هایی بین تابلویی که گفته می‌شود در کریستیز فروش رفته با تابلویی که در عکس تالار برلیان هست، وجود دارد. چنانکه تزیینات مربع شکل طلایی که در تابلوی منسوب به کریستیز دیده می‌شود، در عکس تالار برلیان وجود ندارد. همچنین قاب بیضی شکلی که در این تصاویر دیده می‌شود، متفاوت است. بنابراین می‌توان این نتیجه را هم گرفت که شاید اگر تابلویی در کریستیز فروش رفته، تقلبی بوده یا تابلوی دیگری غیر از این اثر باشد. هرچند اینها مانع بررسی ما برای کشف سرانجام تابلوی موجود در عکس‌ها نمی‌شود.
این صحبت‌ها درحالی مطرح شد که بر اساس گفته‌های کمال‌الملک که در کتاب کمال هنر تالیف سهیلی خوانساری آمده، او تنها یک نقاشی از مظفرالدین شاه کشیده که همان تابلو پرتره‌ای‌ست که در عکس‌های تالار برلیان دیده می‌شود و بعدها در حراج کریستیز فروش رفته.
با این وجود مسئولان کاخ گلستان و اداره کل امور موزه‌های کشور به بررسی اسناد پرداختند و در نهایت با وجود پیگیری‌های رسانه‌ها و دوستداران میراث و عدم پاسخگویی مناسب از سوی مسئولان، بالاخره مرتضی ادیب‌زاده (مدیر کل موزه‌های کشور) پس از حدود یک هفته از انتشار خبرهای ضد و نقیض درباره وضعیت نامعلوم تابلوی پرتره مظفرالدین شاه قاجار اثر کمال‌الملک، در ساعات پایانی اول مردادماه در صفحه اینستاگرام خود نکاتی درخصوص این پرتره نوشت.
ادیب زاده آورده است: به منظور شفاف‌سازی موضوع در خصوص پرتره مظفرالدین شاه و بررسی چگونگی خروج این اثر از کاخ گلستان و متعاقب آن فروش در حراج کریستیز لندن در سال ۲۰۰۰ به اطلاع می‌رساند طی روزهای اخیر بررسی جامعی بر روی دفاتر اموال کاخ گلستان متعلق به سالهای ۱۳۱۲، ۱۳۱۷ و ۱۳۶۱ صورت گرفت و بر این اساس و در نتیجه این بررسی‌ها ذکر چند نکته را ضروری می‌دانم: نکته اول، نام تابلو و مشخصات دقیق آن از جمله ابعاد (همراه با قاب) در دفتر سال ۱۳۱۲ ثبت شده است اما جزو اموال بنای موسوم به خوابگاه (اندرونی ناصرالدین شاه) ثبت شده است و نه کاخ اصلی و تالار برلیان. نکته دوم، به نظر می‌رسد پیش از سال ۱۳۱۲ تابلوهای شاهان قاجار در اوایل دوره پهلوی اول از تالار برلیان خارج شده به بنای خوابگاه منتقل شده‌اند. نکته سوم، در دفتر سال ۱۳۱۷ مجدداً این تابلو جز اموال انتقالی از خوابگاه به کاخ گلستان ثبت شده است. نکته چهارم، در دفاتر سال ۱۳۶۱ که مربوط به وزارت فرهنگ و هنر وقت است هیچ نشانی از نام تابلو مذکور نیست. نکته پنجم، قطعاً تابلو متعلق به کاخ گلستان است و در فاصله سالهای ۱۳۱۷ تا ۱۳۶۱ از مجموعه کاخ خارج و بعدها از طریق قاچاق به خارج از کشور منتقل و به فروش رفته است. نکته ششم کارشناسان حراج کریستیز می‌بایست قبل از برگزاری حراج، وضعیت این تابلو را از ایران استعلام می‌کردند.
او ادامه داده است: نکته هفتم، در حال حاضر آنچه حائز اهمیت است خروج غیرقانونی اثر است از این‌رو این اداره کل بر اساس وظیفه ذاتی خود و مطابق با قوانین بین‌المللی اقدام لازم جهت بازگرداندن اثر مذکور را در دستور کار قرار داده است.
گرچه سخنان ادیب‌زاده نکاتی از سرنوشت پرتره‌ی مظفرالدین شاه را روشن کرد اما پیش از او؛ احمد دزواره‌ای (رییس مجموعه کاخ گلستان در سالهای اوایل انقلاب تا ۱۳۸۶) به ایلنا گفته بود: بر اساس دفتر ۱۳۱۷ مکاتباتی با کریستیز داشتیم و آثاری که در این اسناد ثبت شده بود را برگرداندیم و نامه‌های آن هم موجود است. درواقع اگر اثری وجود داشت که در اسناد ۱۳۱۷ ثبت شده بود و در اوایل انقلاب از کشور خارج شده بود، با نامه‌نگاری‌های انجام شده، آنها را بازگرداندیم و چنین تابلویی از پرتره‌ی مظفرالدین شاه که گفته می‌شود در کاخ گلستان وجود داشت، در این استعلامات وجود نداشت. تمام پرونده‌های تابلوهای بازگردانده شده از جمله مرقع دوره‌ی صفوی در اسناد کاخ گلستان موجود است. حال اگر چنین اثری وجود داشته و نامی از آن در اسناد آورده نشده باشد، بحث جداگانه‌ای‌ست. از سال ۱۳۵۰ که در کاخ گلستان بودم چنین تابلویی در عمارت برلیان نبوده.
حال این سوال پیش می‌آید که درحالی که بر اساس نکات سوم و چهارم که ادیب‌زاده به آن اشاره دارد در دفتر سال ۱۳۱۷ مجدداً این تابلو جز اموال انتقالی از خوابگاه به کاخ گلستان ثبت شده است و در دفاتر سال ۱۳۶۱ که مربوط به وزارت فرهنگ و هنر وقت است هیچ نشانی از نام تابلو مذکور نیست، آیا این احتمال وجود دارد که طی سالهای اخیر سندسازی‌هایی درخصوص حذف نام این تابلو از دفاتر کاخ گلستان صورت گرفته باشد؟ آیا اینکه مدیرکل امور موزه‌های کشور عنوان می‌کند فاصله سالهای ۱۳۱۷ تا ۱۳۶۱ یعنی با در نظر گرفتن بازه زمانی نیم قرنی برای اینکه این اثر از مجموعه کاخ خارج و بعدها از طریق قاچاق به خارج از کشور منتقل و به فروش رفته باشد، می‌تواند درست باشد یا صحبت‌های پژوهشگران که تاکنون یک به یک اثبات شده، درست است و پرتره‌ی رنگ روغن مظفرالدین شاه در سال ۱۳۷۸ از این کاخ خارج و پس از انتشار تصویر آن در کاتالوگ حراج کریستیز لندن، در ۲۳ فروردین ماه ۱۳۷۹ مطابق با یازدهم آپریل سال ۲۰۰۰ در این حراج به مبلغ ۴۴.۶۵۰ پوند انگلستان فروش رفته است؟
گفتگو: معصومه دیودار
