بررسی فرآیند ثبت میراث جهانی در ایران از سوی مرکز پژوهش‌های مجلس
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارشی ضمن بررسی فرآیند ثبت میراث جهانی در کشورمان، پیش نویس قانونی در این زمینه ارائه کرد.
از زمان پیوستن ایران به کنوانسیون میراث جهانی هیچ قانون و یا ضابطه تکمیلی بر قانون الحاق ایران به کنوانسیون میراث جهانی اضافه نشده است و به‌رغم موفقیت‌های کسب شده در ثبت تعداد قابل توجهی از آثار در فهرست میراث جهانی، اما فرایند مذکور به‌دلیل عدم داشتن ساختار مشخص در بدنه نهادی میراث‌فرهنگی، در طی همه سال‌های پس از پیوستن ایران به کنوانسیون، با فراز و فرودهایی همراه بوده است.
این گزارش ادامه می‌دهد که همین روند در سال‌های اخیر به دلیل اتکا به افراد، عدم وجود ساختار سازمانی کارآمد در بدنه وزارت میراث‌فرهنگی، عدم برنامه‌ریزی کلان در این حوزه، عدم وجود برنامه مشخص برای بهره‌برداری از مواهب ثبت جهانی و.... به‌سمت افول در حال حرکت است.
این گزارش مطرح می‌کند که نمونه‌های آن را می‌توان در پرونده ماسوله دید؛ جایی که در سال جاری پرونده توسط ارزیابان میراث جهانی به عدم ثبت توصیه شد و تنها بعد از مشورت‌های صورت گرفته با اعضای کمیته میراث جهانی پرونده توسط کمیته میراث جهانی به تعویق افتاد. این نیز ماحصل نگاه‌های مدیریتی گذرا و بی‌توجهی به نیمه ساختارهای به وجود آمده و ثبات در دهه ۹۰ شمسی بود. از همین رو لازم است تا برای ساماندهی و بهره‌برداری از ظرفیت‌های متعدد میراث جهانی، اقدامات تقنینی هدفمندی صورت گیرد.
در این گزارش آمده است که ساختار میراث جهانی به عنوان یک فرایند جامع که از سیاستگذاری تا ثبت و همچنین مدیریت و حفاظت و بهره‌برداری از ثبت را شامل می‌شود، در ساختار وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی جایگاه قانونی کارآمدی ندارد و به‌رغم بین دستگاهی بودن فرایند میراث جهانی در سطح بین‌المللی، تنها وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در این امر دخیل است و در موارد میراث طبیعی با هماهنگی سازمان محیط زیست و سازمان جنگل‌ها و مراتع برای ثبت جهانی نامزد می‌شوند.
این گزارش ادامه می‌دهد که مؤلفه‌های مؤثر در شیوه انتخاب آثار نامزد تابعی از ساختار حکومتی کشورهای عضو و ساختار سازمان انتخاب‌کننده آثار است؛ لذا نیاز است تا شیوه انتخاب آثار نامزد برای ثبت میراث جهانی منطبق بر وضع موجود حاکمیتی و نهادی اصلاح شود.
در این گزارش بیان می‌شود که بر‌خلاف نمونه‌های موفق در دنیا، فرایند ثبت میراث جهانی در ایران از شفافیت کافی برخوردار نیست. در طی این فرایند نحوه انتخاب آثار، افراد تصمیم‌گیرنده، نامزدهای احتمالی و نحوه اخذ رضایت از ذی‌نفعان در فرایند نامزدی آثار به درستی اطلاع‌رسانی نمی‌شود. در این بین هیچگونه دستورالعمل انتخاب آثار، صورت جلسه انتخاب آثار نامزد و معیارهای انتخاب آثار منتشر نشده است.
این گزارش توضیح می‌دهد که بررسی کشورهای موفق نشان داده است که اغلب کشورها قوانین ملی تکمیلی در موضوع میراث جهانی خود به تصویب رسانده‌اند که جایگاه نهادهای تصمیم‌گیرنده، فرایند انتخاب آثار نامزد و نحوه تأمین مالی این فرایند در این قوانین دیده شده است.
در این گزارش آمده است که بررسی گزارش ارزیابی نهادهای مشاور از آثار نامزد ایران نشان می‌دهد که اولاً رویکرد دو نهاد در ارزیابی پرونده‌های نامزد ایران متفاوت است (ایکوموس بر بخش توجیه اثر و IUCN بر بخش مدیریت اثر متمرکز هستند) ثانیاً شناخت رویکرد نهادهای مشاور در ارزیابی آثار نامزد ایران می‌تواند بر تهیه پرونده‌های نامزدی کارآمد مؤثر واقع شود.
این گزارش بیان می‌کند که مرحله دفاع از پرونده‌های نامزدی و چانه‌زنی در جلسات نهادهای مشاور کمیته میراث جهانی و همچنین در جلسات نهایی کمیته میراث جهانی یکی از مهم‌ترین بخش‌های ثبت موفق یک اثر را شکل می‌دهد. بسیاری از پرونده‌های نامزد آثار ایران که در مرحله ارزیابی توسط نهادهای مشاور توصیه به موردی غیر از ثبت شده بودند با چانه‌زنی در جلسات کمیته میراث جهانی با اعضای حاضر در کمیته، نتیجه به نفع کشور تغییر کرده است. نقش افراد در این مرحله بسیار با اهمیت است زیرا ارتباطات افراد سبب شکل‌گیری چانه‌زنی با اعضای کمیته میراث جهانی می‌شود.
این گزارش مطرح می‌کند که فهرست میراث جهانی ایران و فهرست موقت ایران به‌عنوان فهرست بالقوه ثبت جهانی ایران دارای شکاف‌های جدی از نظر گونه‌شناسی، موضوعی و... است که نیازمند رفع آن‌ها برای ثبت موفق در سال‌های آتی است.
برطرف کردن شکاف‌ها می‌تواند به توازن میراث جهانی در کل کشور از لحاظ توزیع جغرافیایی و موضوعی کمک کند و کشور ایران باید برای بهره‌برداری از فرصت‌های ایجاد شده از ثبت میراث جهانی، با برنامه‌محوری ثبت جهانی را از مقوله‌ای موضعی به موضوعی جامع و دارای ظرفیت برای توسعه در مناطق کم‌برخوردار تغییر دهد.
این گزارش ادامه می‌دهد که ایران از دوره اول (۱۹۸۰-۱۹۷۶) دیگر هیچ‌گاه به عضویت کمیته میراث جهانی، به‌عنوان مهم‌ترین نهاد در ثبت جهانی یک اثر، درنیامده است. عضویت ایران در این کمیته می‌تواند به ثبت موفق آثار و همچنین تأثیر‌گذاری در فرایند میراث جهانی و تعمیق روابط با دیگر کشورها کمک کند. عضویت در کمیته میراث جهانی همچنین می‌تواند به توسعه ابزارهای چانه‌زنی ایران در دیگر کمیته‌های یونسکو کمک کند.
این گزارش تصریح می‌کند که مشارکت مردم و ذی‌نفعان در فرایند میراث جهانی در کمترین میزان خود است، این در‌حالی است که مشارکت و همراهی مردم می‌تواند به ثبت موفق یک اثر و بهره‌برداری صحیح از مواهب ثبت جهانی و توسعه در مناطق کم‌برخودار کمک کند و تجربه مشارکت مردم و ذی‌نفعان در فرایند میراث جهانی در دنیا نمونه‌های موفقی را به‌همراه داشته است. به‌واسطه محدودیت‌های ایجاد شده توسط ثبت جهانی از‌جمله حرائم آثار ثبت شده که اغلب محدوده‌های وسیعی را با محدودیت‌های حفاظتی روبه‌رو می‌کند و نظارت و حساسیت مستمر بر روی اثر ثبت شده توسط وزارت میراث‌فرهنگی و یونسکو و مشاوران آنکه هر دو عامل فشار بر مردم محلی به‌دلیل جلوگیری از توسعه نامتوازن می‌گذارد، عدم همراهی مردم می‌تواند خطری برای این آثار و در نهایت کشور به وجود آورد.
در این گزارش آمده است که هیچ جایگاه مشخصی برای افراد خبره و همچنین مؤسسات غیرانتفاعی مرتبط با میراث جهانی، در فرایند میراث جهانی در کشور دیده نشده است. این در‌حالی است که تجربه و توان علمی این افراد و مؤسسات می‌تواند در ثبت موفق آثار کمک کند.
مرکز پژوهش‌های مجلس پیشنهادهایی در این زمینه ارائه می‌دهد که اولین آن اصلاح ساختار انتخاب آثار نامزد با ایجاد شورای میراث جهانی در درون وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی با حضور همه نهادهای مرتبط، از‌جمله وزارتخانه‌های امور خارجه، کشور و راه و شهرسازی و سازمان‌های محیط زیست و همچنین نهادهای غیرانتفاعی همچون کمیته ملی ایکوموس و IUCN، اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها، خبرگان و مدیران و دست‌اندرکاران سابق میراث جهانی در ایران است.
دیگر پیشنهادات مطرح شده در این گزارش شامل تهیه مطالعات تکمیلی برای شناسایی خلأهای فهرست میراث جهانی و فهرست موقت ایران و تدوین سند چشم‌انداز میراث جهانی ایران، پیگیری عضویت ایران در کمیته میراث جهانی با محول کردن مسئولیت آن به وزارت امور خارجه با الحاق یک تبصره به بند «۱۸» ماده (۴) لایحه اهداف، وظایف و اختیارات وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، تدوین دستورالعمل انتخاب آثار و فرایندهای اجرایی شورای میراث جهانی با الحاق یک تبصره به بند «۳» ماده (۴) اهداف، وظایف و اختیارات وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، امکان‌سنجی ثبت آثار فهرست موقت ایران برای نامزدی نهایی به‌منظور ثبت در فهرست میراث جهانی می‌شود.
این مرکز همچنین ضمن ارائه پیشنهاد راه‌اندازی وبگاه میراث جهانی ذیل وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، توضیح می‌دهد که از این طریق می‌توان همه اطلاعات موجود در‌خصوص فرایند میراث جهانی را با مردم به اشتراک گذاشت و می‌توان فرصت همراهی با ذی‌نفعان و مردم در فرایند میراث جهانی را ایجاد کرد؛ از طرفی می‌تواند بستری برای ارتباط گردشگران خارجی با آثار ثبت جهانی ایران باشد و به‌طور‌کلی در جهت تبلیغ و ترویج ارزش‌های آن‌ها عمل کند.
دیگر پیشنهاد مرکز پژوهش‌های مجلس در خصوص تدوین قانون ساماندهی و حمایت از میراث جهانی کشور با هدف تکمیل قانون الحاق ایران به کنوانسیون میراث جهانی است؛ که در توضیح آن آمده است که این قانون تکمیلی باید در جهت مشخص نمودن جایگاه سازمانی میراث جهانی در نهاد متولی، ارائه جایگاه سازمان‌های مردم‌نهاد در فرایند میراث جهانی، محل تأمین منابع مالی برای حفاظت از میراث جهانی و تدوین پرونده‌های نامزدی و همچنین ارتباط منطقی بین ثبت میراث جهانی و گردشگری حفاظت‌محور عمل کند.
متن کامل گزارش را اینجا بخوانید./
