گزارش یک سال مقاومت هسته‌یی

شهریور ماه سال گذشته بود که حسن روحانی رییس دولت یازدهم به رییس شورای عالی امنیت ملی، دستور بازگشت پرونده هسته‌یی ایران به دستگاه دیپلماسی کشور را صادر کرد. دستوری که به تبع آن محمد‌جواد ظریف در پنجمین روز از مهر ماه ۱۳۹۲ به عنوان وزیر امور خارجه جدید ایران و البته رییس تیم مذاکره‌کننده هسته‌یی راهی وین شد تا نخستین جلسه با ۱ + ۵ در قالب دور جدیدی از مذاکرات هسته‌یی را برگزار کند.

از ۵ مهر ماه ۱۳۹۲ تا ۲۷ آبان ماه ۱۳۹۳ که مذاکرات هسته‌یی میان ایران و شش کشور شامل فرانسه، انگلیس، آلمان، امریکا، روسیه و چین برگزار خواهد شد، ایران ماراتن سخت و نفس‌گیری را پشت سر گذاشته است. مذاکرات هسته‌یی به ریاست محمد‌جواد ظریف که پیش از این نیز در مذاکرات هسته‌یی ایران با سه کشور اروپایی در فاصله سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۵ حضور داشته است در شرایطی پیش رفت و موفقیت‌های چشمگیری را به دست آورد که بحران پرونده هسته‌یی ایران با تمام انتقادهایی که دولت کشورمان به برخورد غرب با پرونده هسته‌یی ما داشته است از پتانسیل کافی برای ایجاد یک تنش غیرضروری در منطقه برخوردار بود. در شرایطی که ایران و ۱ + ۵ کمتر از ۱۰ روز تا ضرب‌الاجل زمانی ۲۴ نوامبر(۳ آذر) فرصت دارند به نظر می‌رسد که فارغ از آنچه در سالروز امضای توافقنامه ژنو در وین به دست خواهد آمد نگاهی به مسیری که دولت و دستگاه دیپلماسی به عنوان زیرشاخه‌یی از آن در یک سال گذشته طی کردند، ضروری به نظر می‌رسد.

راه جدیدی با عنوان «برنامه اقدام مشترک ژنو»

پرونده هسته‌یی ایران از ۱۲ سال پیش تا به امروز فراز و نشیب‌های بسیاری را تجربه کرده است. این پرونده که زمانی در سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۵ در اختیار حسن روحانی و تیم او که محمدجواد ظریف را هم شامل می‌شد به پایان خوش و حل و فصل اختلاف‌ها نزدیک شده بود به دلیل زیاده‌خواهی‌های امریکا که در آن زمان بازیگر غایب در میز مذاکره با ایران بود با تجربه شکست سنگینی روبه رو شد. شکستی که عملا تا سال ۲۰۱۳ میلادی به اشکال گوناگون تکرار شد. با روی کار آمدن دولت یازدهم، پرونده هسته‌یی به انضمام تحریم‌های بی‌شمار در زمره ارثیه‌هایی بود که از دولت نهم و دهم به دولت جدید رسید. حسن روحانی در شرایطی این پرونده را به دستان محمد‌جواد ظریف سپرد که در آن مقطع زمانی بیش از ۱۲ قطعنامه شورای حکم آژانس بین‌المللی انرژی اتمی علیه برنامه هسته‌یی ایران به تصویب رسیده بود و دو درخواست مشترک در تمامی این قطعنامه‌ها به چشم می‌خورد: نخست آنکه ایران تمامی فعالیت‌های غنی‌سازی خود را به حالت تعلیق در آورد و دومین مطالبه هم اجرای بی‌کم و کاست پروتکل الحاقی بود. البته گره پرونده هسته‌‌یی ایران تنها به قطعنامه‌های شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هم محدود نشده است بلکه ارجاع پرونده هسته‌یی کشورمان از شورای حکام به شورای امنیت سازمان ملل بر پیچیدگی‌های این پرونده افزوده بود. رییس دولت یازدهم در حالی این پرونده را در دست گرفت که مهر شش قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل بر پیشانی آن خورده و در سایه این شش قطعنامه بود که تحریم‌های ناعادلانه و بی‌سابقه‌یی هم بر جمهوری اسلامی ایران اعمال شد.

دولت یازدهم با شعار تنش زدایی از رابطه ایران در درجه اول با کشورهای منطقه و سپس در سطح بین‌المللی کار خود را آغاز کرد. رویکرد تنش زدایی در سیاست خارجی به دیپلماسی هسته‌یی پویا و چند بعدی تبدیل شد که در نتیجه آن در کمتر از ۱۰۰ روز پس از آغاز به کار دولت جدید، تیم مذاکره‌کننده جدید ایران در ژنو توافق «برنامه اقدام مشترک» را با شش کشور مقابل خود در مذاکرات هسته‌یی امضا کرد. توافقنامه موقت ژنو که در تاریخ ۳ آذر ۱۳۹۲(۲۴ نوامبر ۲۰۱۳) به امضا رسید پس از برگزاری چندین دور جلسه کارشناسی میان ایران و ۱ + ۵ برای توافق در خصوص جزییات از تاریخ ۳۰ دی ماه سال گذشته(۲۰ ژانویه) به اجرا درآمد.
امضای توافقنامه موقت ژنو میان ایران و شش کشور مقابل آن در مذاکرات هسته‌یی را باید نخستین دستاورد عملی و رسمی مذاکرات هسته‌یی ایران در ۱۲ سال گذشته دانست. تیم مذاکره‌کننده جدید در حالی در کمتر از ۱۰۰ روز به این موفقیت دست یافت که در هیچ دور از مذاکرات پیشین حتی بیانیه مشترکی هم از سوی طرفین تنظیم یا قرائت نشده بود. اهمیت این توافق موقت در شرایطی که ایالات متحده امریکا با زیاده‌خواهی‌های تاریخی خود و البته خصومت‌ورزی‌های مشخص در راس هرم مذاکرات ایستاده است، دو برابر می‌شود. در جریان مذاکرات ایران با سه کشور اروپایی در فاصله سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۵، کاخ سفید که زمامداری آن در اختیار جورج بوش جمهوریخواه بود به دلیل اعتقاد راسخ به تغییر رژیم در ایران، بر اصل غنی‌سازی صفر اصرار کرده و در نتیجه مذاکرات را به ورطه شکست کشاند. در جریان توافقنامه موقت ژنو امریکا امتیازهای بسیاری را به دلیل زیرکی تیم مذاکره‌کننده ایران واگذار کرد که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱ - ‌ عدم تعطیلی تاسیسات هسته‌یی ایران:شاید در قالب توافقنامه جامع هسته‌یی تغییر کاربری تاسیسات هسته‌یی ایران مدنظر باشد اما تیم مذاکره‌کننده به هیچ‌وجه به تعطیلی هیچ کدام از تاسیسات هسته‌یی تن نخواهد داد.
۲ - ‌ عدم از میان بردن یا اوراق‌سازی سانتریفیوژها:در قالب توافقنامه جامع هسته‌یی هیچ کدام از سانتریفیوژهای ایران که رقم آن مورد اختلاف تهران با شش کشور مقابل در مذاکرات هسته‌یی است از بین نخواهد رفت بلکه در بدترین سناریو این سانتریفیوژها به انبار منتقل خواهند شد.
۳ - ‌ ادامه غنی‌سازی:در قالب توافقنامه موقت ژنو، واشنگتن از خط قرمز پیشین خود در خصوص غنی‌سازی صفر در ایران عبور کرد و در نهایت ایران می‌تواند به روند غنی‌سازی خود با توجه به نیاز عملی ادامه دهد.
۴ - ‌ از میان برداشته شدن تحریم‌ها:تیم مذاکره‌کننده هسته‌یی ایران از نخستین جلسات مذاکره با ۱ + ۵ بر این نکته تاکید داشته است که پذیرش پرداختن به بحثتحریم‌ها به معنای به رسمیت شناختن آنها یا محق دانستن شورای امنیت در وضع این تحریم‌ها نیست. با این همه اصل تحمیل این تحریم‌ها بر ایران قابل انکار نبوده و حقیقت ماجرا این است که عدم به رسمیت شناختن این تحریم‌ها و نپرداختن به آنها در سر میز مذاکره کمکی به لغو آنها نخواهد کرد. در توافقنامه جامع هسته‌یی که میان ایران و ۱ + ۵ امضا خواهد شد بی‌شک امکان لغو ناگهانی و همزمان تمام تحریم‌های یک جانبه، چندجانبه و تحریم‌های شورای امنیت وجود ندارد اما تیم مذاکره‌کننده ایران اصرار دارد که دورنمای از میان برداشته شدن این تحریم‌ها باید شفاف و مشخص باشد.
۵ - ‌ زمان‌دار بودن محدودیت‌های اعمال شده:شفاف‌سازی و اعتماد‌سازی در جریان مذاکرات هسته‌یی از اصولی است که تیم مذاکره‌کننده از ابتدای‌ جلسات مذاکرات بر آن اصرار داشته و با در نظر گرفتن حقوق مسلم هسته‌یی ایران مقدمات آن را هم برای طرف مقابل مهیا کرده است. در شرایط امضای توافقنامه جامع هسته‌یی نیز تمامی محدودیت‌های فنی که ایران بر برنامه هسته‌یی خود لحاظ خواهد کرد موقت بوده و هیچ محدودیت دایمی نخواهد بود. در نتیجه این مذاکرات پرونده هسته‌یی ایران از ذیل فصل هفت خارج خواهد شد و علاوه بر این پرونده نیز به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بازخواهد گشت.

دستاوردهای داخلی یک توافق

پس از امضای توافقنامه موقت ژنو با بازگشت تیم مذاکره‌کننده به ایران، جمعی از طرفداران توافق انجام گرفته، با حضور در فرودگاه و استقبال از محمدجواد ظریف، حمایت خود از رویکرد جدید دولت در تنش زدایی از رابطه با جهان و البته پایان دادن به یک بحران غیرضروری را به تصویر کشیدند. با این‌ همه یک روز پس از اجرایی شدن این توافق هم برخی رسانه‌های مخالف دولت اقدام به انتقادهای بی‌شمار از متن توافق کرده و تیم هسته‌یی را به امتیازدهی به طرف مقابل متهم کردند. در حال حاضر در آستانه توافقی دیگر که یا به شکل توافقنامه جامع هسته‌یی یا توافق موقت دیگری برای ادامه مذاکرات خواهد بود تاملی بر دستاوردهای بین‌المللی توافقنامه موقت ژنو برای ایران ضروری است.

رویارویی ایران با ۱ + ۵ در حالی به عبارتی عادی در رسانه‌ها و محافل دیپلماتیک بدل شده است که وزن بازیگران مقابل ایران عملا نادیده گرفته شده است. ایران در جریان این مذاکرات موفق به امضای توافقنامه موقت با شش ضلعی شده است که پنج عضو آن عضو دایم شورای امنیت هستند. در حقیقت تیم مذاکره‌کننده هسته‌یی ایران با حمایت‌های مقام معظم رهبری در برابر شش کشور با شش مطالبه سیاسی و اقتصادی متفاوت نشست و در قالب متن توافقنامه ژنو دستاوردهای بی‌سابقه‌یی را به نام خود سند زد. در میان این کشورها روسیه‌یی وجود دارد که از کارت مذاکرات هسته‌یی با ایران در بسیاری از پرونده‌های منطقه‌یی خود هم استفاده کرده و البته از تحریم ایران سودسرشاری هم عاید مسکو شده است. در میان این کشورها ایالات متحده‌یی قرار دارد که نام ایران را در محور شرارت قرار داده و از هیچ فرصتی برای ضربه زدن به نظام جمهوری اسلامی ایران عبور نکرده است. در میان این کشورها سه کشور اروپایی قرار دارند که سابقه حسن رابطه با ایران را در پرونده خود داشته‌اند اما به فراخور زمان در شورای امنیت

به بهانه برنامه هسته ایران رای مثبت خود به قطعنامه‌ها علیه کشورمان را به سبد انداخته‌اند. در حقیقت ایران در نوامبر سال گذشته در ژنو در برابر شش قدرتی به پیروزی دست یافت که در ۱۲ سال گذشته از تمام اهرم‌های در اختیار خود اعم از تهدید نظامی و تحریم اقتصادی برای مهار برنامه هسته‌یی آن استفاده کرده‌اند. محمد‌جواد ظریف پشت میز مذاکره با حفظ حقوق مسلم هسته‌یی ایران چنان زیرکانه از ایالات متحده امتیاز می‌گیرد که رییس‌جمهور ایالات متحده در تمام نطق‌های عیان و زمزمه‌های پنهان خود به صراحت اعلام می‌کند که برنامه هسته‌یی ایران به مرحله‌یی رسیده است که امریکا توانایی برچیدن برنامه غنی‌سازی آن را ندارد و تنها می‌تواند مدت زمان احتمالی رسیدن ایران به بمب را کاهش دهد.

در جریان مذاکرات هسته‌یی ایران با ۱ + ۵ در یک سال گذشته، نه تنها برنامه هسته‌یی صلح آمیز ایران از جمله غنی‌سازی در داخل به رسمیت شناخته شد بلکه ساختار کلی برنامه هسته‌یی هم ثابت مانده و برخلاف ادعای برخی مخالفان مذاکره، ایران در یک سال گذشته هیچگونه عقبگردی را در برنامه خود نپذیرفته است. از سوی دیگر در شرایطی که ایران و ۱ + ۵ در آذرماه سال ۹۲ موفق به ثبت توافقنامه ژنو نشده بودند، فروش نفت ایران در بازه زمانی مشخص شده از سوی امریکا به صفر می‌رسید. بنابراین در نتیجه توافق ژنو، اجرایی شدن تحریم‌های بیشتر عملا متوقف شد.

حاصل جمع مذاکره برای ایران در سطح بین‌المللی

امضای توافقنامه موقت ژنو جدا از آنکه حقانیت برنامه هسته‌یی ایران را به اثبات رسانده و همزمان از تشدید تحریم‌ها و تزریق فضای منفی روانی به جامعه خودداری کرده است به بهبود جایگاه ایران در سطح بین‌المللی هم منتهی شده است. تصویری که دولت یازدهم در یک سال گذشته از جمهوری اسلامی ایران ارایه کرده است تصویر دولتی است که نه در شیپور نابود کردن دیگری می‌دمد و نه با شعارهای رنگارنگ استراتژی ایجاد تنش و تقابل را دنبال می‌کند. در سایه این توافق و ادامه روند رو به پیشرفت مذاکرات ایران با غرب در یک سال گذشته، تعامل جایگزین نگاه تقابلی میان طرفین شده است. ایران در جریان این مذاکرات نشان داد که می‌تواند با تکیه بر قدرت مذاکره و تعامل خود رو در روی شش قدرت جهانی نشسته و حق خود را بر سر میز مذاکره بستاند. این مساله به بهبود نگاه بین‌المللی به جایگاه و رویکرد ایران منتهی خواهد شد. واکنش عربستان سعودی و برخی مخالفان منطقه‌یی ایران به روند مذاکرات جاری میان ایران و ۱ + ۵ نشان داد که موفقیت ایران در مذاکرات و به نتیجه رسیدن آن در قالب یک توافقنامه جامع هسته‌یی می‌تواند به بهبود جایگاه منطقه‌یی ایران نیز کمک شایانی بکند. پرونده هسته‌یی ایران که در ۱۲ سال گذشته اندک اندک از حالت چالشی فنی به بحرانی سیاسی تبدیل شده بود با قرار گرفتن در ریل مذاکرات اندک اندک چهره امنیتی خود را از دست خواهد داد. آنچه که دستگاه دیپلماسی در یک سال گذشته بر آن اصرار داشته این است که این پرونده نباید در قالب یک پرونده امنیتی همیشگی روی میز شورای امنیت باقی بماند.

عقبگرد در دستاوردها ممکن نیست

در شرایطی که ایران و ۱ + ۵ در بیست و چهارم نوامبر به توافق نرسند، خارج شدن دو طرف از مسیر مذاکره عملا غیرقابل تصور خواهد بود. از سوی دیگر حسن روحانی نیز تاکنون بارها ضمن تاکید بر استراتژی عدم امتیازدهی ایران در شرایط فشار و تهدید، به این مساله اشاره کرده است که حتی در صورت به توافق نرسیدن طرفین هم ایران به شرایط پیش از ۲۴ نوامبر ۲۰۱۳ بازنخواهد گشت. ساختار تحریم‌هایی که امریکا و اروپا به شکل یک‌جانبه یا چندجانبه علیه ایران اعمال کرده بودند در یک سال گذشته شکاف خورده و حتی در صورت عزم طرفین برای شکل دادن مجدد به تحریم‌ها هم به حالت سابق بازنخواهد گشت. در غیبت سیاست تعامل و تنش زدایی ایران در دولت‌های نهم و دهم، عملا ایالات متحده و رژیم صهیونیستی موفق به پیشبرد پروژه ایران هراسی خود شده و اجماعی قوی را علیه تهران شکل دادند. با این همه رفت و آمدهای دیپلماتیکی که در یک سال گذشته میان ایران و اروپا انجام شده نشان می‌دهد که اجماع سیاسی علیه تهران در غرب هم شکاف برداشته است و با توجه به بحران‌های منطقه‌یی مانند ظهور و گسترش دامنه نفوذ داعش و همین طور بحران سیاسی در سوریه، تهران توجه بین‌المللی را به خود جلب کرده است.

لزوم نگاه ملی و نه جناحی به پرونده هسته‌یی

تیم مذاکره‌کننده هسته‌یی ایران دو روز دیگر راهی وین می‌شود و تا سوم آذرماه تلاش خود را برای به دروازه نشاندن پاس‌کاری انجام گرفته تا به امروز به کار خواهد گرفت. در یک سال گذشته محمد‌جواد ظریف با تاکید بر نقش و جایگاه مجلس شورای اسلامی در ساختار سیاسی ایران همواره تعامل روزمره با قوه مقننه را در راس هرم کاری خود قرار داده است. در یک سال گذشته پس از هردور مذاکره در قالب عمومی ایران و ۱ + ۵، سیدعباس عراقچی به عنوان مذاکره‌کننده ارشد در کمیسیون امنیت ملی حاضر شد و به پرسش‌ها و ابهام‌های نمایندگان مردم در این خصوص پاسخ داده است. امروز این پرونده برای به سرانجام نشستن به گونه‌یی که در سایه آن حقوق هسته‌یی ایران حفظ شده و در عین حال از فشارهای اقتصادی هم کاسته شود به حمایتی ملی و دلسوزی فراجناحی نیاز دارد. بی‌شک تیم مذاکره‌کننده هسته‌یی ایران اگر بنای بر امتیازدهی و واگذاری زمین بازی به رقیب را داشت در یک سال گذشته توافقنامه جامع هسته‌یی را به سبک و سیاق مورد پسند غرب به امضا رسانده بود. تطویل مذاکرات گویای توانمندی تیم مذاکره‌کننده در پافشاری بر حقوق ملی مردم و حفظ توانمندی هسته‌یی ایران است. عدم توافق در ۲۴ نوامبر بیش از آنکه برای جمهوری اسلامی ایران به عنوان تنها عضو هدف این مذاکرات ناخوشایند باشد برای شش کشوری تبعات منفی به دنبال خواهد داشت که بر خلاف تعهد صددرصدی ایران به مفاد توافقنامه موقت ژنو، نتوانستند از زیاده خواهی‌های خود کاسته و به یک بحران غیرضروری پایان دهند.

«آقای سفیر» دهمین دور از مذاکرات هسته‌یی ایران با ۱ + ۵ را روز سه‌شنبه آغاز خواهد کرد. ظریف در این دور از مذاکرات سفیر ملتی است که با انتخاب خود در خرداد ماه ۱۳۹۲ نشان دادند که مسیری متفاوت را برای ایران می‌خواهند. مسیری که به قول محمد‌جواد ظریف مبتنی بر دو اصل استمرار و انعطاف در سیاست خارجی باشد. مسیری که در آن انعطاف و معنای پیگیری اهداف با توجه به شرایط است و نه رها کردن آن. دستگاه دیپلماسی ایران در یک سال گذشته نشان داد که می‌تواند در راستای تامین منافع ملی در سایه استمرار سیاست‌های صحیح با توسل به روش‌های جدید به ابتکارهای نو دست بزند. ایران در یک سال گذشته فرصت سوءاستفاده بازیگران خرد منطقه‌یی و فرامنطقه‌یی از عدم تعامل خود با جهان را از آنها گرفت. اکنون نوبت غرب است که با پذیرش قدرت ایران نتیجه‌یی برد - برد را برای این مذاکرات رقم بزند.

منبع: روزنامه اعتماد