مرمت تختجمشید با فناوری نوین
مرمتگران ایرانی با تکیه بر فناوریهای پیشرفته تصویربرداری و تحلیل سنگ، تلاش میکنند شکوه هخامنشی را از گزند فرسایش نجات دهند و داستانهای حکشده بر ستونهای تاریخ را زنده نگه دارند.
در دل استان فارس و بر دامنه کوه رحمت، تختجمشید همچون پایتختی جاودانه از دوران هخامنشیان استوار ایستاده است؛ یادگاری ۲۵۰۰ ساله که ساخت آن به فرمان داریوش بزرگ آغاز شد و توسط جانشینانش، بهویژه خشایارشا و اردشیر یکم، تکمیل شد. ستونهای عظیم، پلکانهای نقشدار و کتیبههای میخی این مجموعه، روایتگر نظمی آمیخته با شکوه و خرد نیاکان ایرانی است.
کمی دورتر، در دل کوهی دیگر، مجموعه جهانی نقش رستم جای دارد؛ آرامگاههایی که پیکر پادشاهان هخامنشی را در خود جای دادهاند. در کنار آرامگاه داریوش بزرگ، نقشهای آئینی و صحنههای نبرد بر سنگها حک شدهاند تا روایتگر قدرت سیاسی، باورهای مذهبی و پیوند عمیق انسان با طبیعت باشند.
با وجود این عظمت تاریخی، امروز تختجمشید و نقش رستم بیش از هر زمان نیازمند مراقبتاند. فرسایش سنگها بر اثر باد، رطوبت، تغییرات دمایی و تردد گسترده گردشگران، تهدیدی جدی برای این یادگارهای جهانی محسوب میشود. همین ضرورت، عملیات مرمت تخصصی را با حضور مرمتگران و باستانشناسان ایرانی در دستور کار قرار داده است.
در این پروژه، که با همافزایی پژوهشگران داخلی و همکاری علمی مراکز بینالمللی دنبال میشود، از فناوریهای نوین مانند لیزر اسکن، تصویربرداری سهبعدی، تحلیل دقیق ساختار سنگها و استفاده از مواد محافظ دوستدار محیط زیست بهره گرفته میشود. هدف، جلوگیری از تخریب و افزایش عمر این سنگنگارهها و سازههای بیهمتاست؛ آثاری که نهتنها بخشی از هویت ملی ایرانیان بهشمار میروند، بلکه حلقهای مهم از میراث بشری بر پهنه جهاناند.
فرونشست و کمبود اعتبار، نقش رستم را در معرض خطر قرار داده است
محمد جواد جعفری، سرپرست پایگاه میراث جهانی تخت جمشید گفت: محوطه تاریخی نقش رستم که از ادوار عیلامی تا اسلامی آثار ارزشمندی را در خود جای داده و آرامگاههای باشکوه هخامنشیان شاخصترین بخش آن محسوب میشوند، نیازمند توجه فوری برای حفاظت اضطراری است.
وی ادامه داد: عمدهترین مطالعات باستانشناسی این مجموعه در دهههای ۱۳۳۰ خورشیدی انجام شده و تمرکز فعالیتها پس از آن بیشتر بر حفاظت و مرمت بوده است.
وی از شناسایی پدیده فرونشست زمین به عنوان یکی از خطرناکترین عوامل تهدیدکننده در منطقه خبر داد و گفت: جدیدترین مطالعات انجامشده توسط دانشگاه شیراز نشان میدهد که شکافها و نشست زمین، اگرچه مستقیماً به سازههای سنگی اصلی کوه آسیبی نمیزند، اما پایهها و لایههای زیرین برخی بناهایی را در معرض خطر قرار داده است.
اولویتهای میراث تخت جمشید حفاظت، زیرساخت گردشگری و مقابله با تغییرات حریم است
سرپرست پایگاه میراث جهانی تخت جمشید، اولویتهای اصلی مجموعه تخت جمشید را تشریح کرد و گفت: اولویت نخست، حفاظت از سایت و عرصه و حریم این مجموعه است که شامل تدابیر حفاظتی، مرمتی و تأمین نیروی کارشناسی و مواد مورد نیاز میشود. حفاظت از حریم مجموعه که شامل حدود شش هزار هکتار حریم درجه یک با ضوابط بسیار سختگیرانه و هفده هزار هکتار حریم درجه دو است، از وظایف کلیدی محسوب میشود.
وی ادامه داد: اولویت دوم، بهسازی زیرساختهای گردشگری برای افزایش ماندگاری بازدیدکنندگان و افزودن تنوع به خدمات است.
مخالفت با الحاق محدوده مرودشت
جعفری در خصوص خبرهای مربوط به الحاق محدوده شهر مرودشت به میراث، موضع این پایگاه را کاملاً شفاف کرد و ضمن تأیید مشورتهای اولیه برای تعریف پهنه گردشگری در محور روستای مهدیه که پتانسیل افزایش ماندگاری گردشگر را دارد، هرگونه الحاق محدوده شهر مرودشت یا روستای مهدیه به این شهر را رد کرد و گفت: میراث فرهنگی فارس و پایگاه تخت جمشید به هیچ وجه مجوز این کار را نخواهند داد.
سرپرست پایگاه میراث جهانی تخت جمشید تأکید کرد که در حریم درجه یک، هرگونه فعالیت ممنوع است. در حریم درجه دو نیز فعالیتهای معدنی ممنوع اعلام شده و معادن موجود نیز تعطیل شدهاند. حتی در ضوابط جدید که حریم درجه سه گسترش یافته است، فعالیتهای معدنی در این محدوده نیز ممنوع شده است تا از منظر تاریخی شش هزار هکتاری حفاظت صورت پذیرد که علاوه بر تخت جمشید، شامل ۱۱۰ اثر تاریخی دیگر نیز میشود.
اعتبار ۷۰ میلیاردی تخت جمشید در بروکراسی اداری زمینگیر شده است
سرپرست پایگاه میراث جهانی تخت جمشید با اشاره به معضلات پیش روی مجموعه تخت جمشید، تأکید کرد: یکی از بزرگترین موانع، نیاز به دریافت اعتبار ویژه و حمایت مسئولین برای ساماندهی محور ورودی این مجموعه است.
وی توضیح داد: دو سال قبل، مبلغی حدود هفتاد میلیارد تومان از محل سفر رئیس جمهور و از محل مسئولیت اجتماعی نفت به تخت جمشید اختصاص یافت، اما این پول آنقدر شرط و شروط دارد که هزینه کردنش سخت است.
وی افزود: با این مبالغ، تنها میتوان امور جاری و روزمرگیها را انجام داد و حتی به خیلی از موضوعات حفاظت و مرمت هم نمیرسیم.
ساماندهی محور ورودی و پارکینگ
سرپرست پایگاه میراث جهانی تخت جمشید با اشاره به محور ورودی چهار کیلومتری مجموعه، از روستای مهدیه تا تختگاه، بیان کرد: در درجه اول باید این مسیر در شأن مجموعه ساماندهی شود؛ یعنی کفسازی خوب و جداسازی مناسب مسیر انجام گیرد.
وی همچنین تأکید کرد که برای آمادهسازی شرایط برای عید نوروز، باید اعتبارات اضطراری هزینه شود، اما طرحهای بلندمدت نیازمند تزریق اعتبار و حمایت مستمر طی یکی دو سال آینده است. یکی از معضلات اصلی، پارکینگ حدوداً چهار هکتاری در نزدیکی تختگاه است که باید از محدوده عرصه خارج شود.
چالش حیاتی تأمین آب پردیس تخت جمشید
سرپرست پایگاه میراث جهانی تخت جمشید از برنامههایی برای اضافه کردن پردیس به خدماترسانی گفت: پنجاه هکتار فضای سبز در پردیس داریم که اکنون دسترسی گردشگر به آن بسته است، چون درختان خشکیدهاند و آب تخت جمشید جوابگوی آبیاری نیست.
جعفری با اشاره به تأیید دستور استاندار برای انشعاب آب درودزن، بیان کرد که فرآیند اداری برای باز شدن شیر آب هنوز طی نشده است. مشکل اصلی در این است که ما باید پنج لیتر بر ثانیه از شبکه آبیاری درودزن برای شرب بگیریم تا چاه را به سمت آبیاری ببریم، اما این پنج لیتر باید به سرانه مرودشت اضافه شود. اگر از سهمیه مرودشت کم شود، با مخالفت آنها به دلیل کمبود آب شرب مواجه میشویم.
انتقال پارکینگ تخت جمشید به منظور حفاظت از منظر تاریخی
سرپرست پایگاه میراث جهانی تخت جمشید بیان کرد: با هدف حفاظت از مبانی علم باستانشناسی و بهبود تجربه بازدید گردشگران، طرح انتقال پارکینگ مجموعه تخت جمشید به عقبتر از موقعیت فعلی (نزدیک به آرامگاه اردشیر) آغاز شده است، همچنین تردد خودروها در نزدیکی سایت، بار اضافی بر یگان حفاظت تحمیل میکند که نیازمند بازرسی مداوم صندوق عقب خودروها است.
تغییر مسیر خروج و معرفی بخش فاخر برزن جنوبی
سرپرست پایگاه میراث جهانی تخت جمشید افزود: همزمان با این تغییرات، مسیر خروج گردشگران نیز به منظور مشاهده عظمت محوطه و کتیبهها اصلاح شده است. این تغییرات از نوروز امسال اجرایی شده و نیازی به انتظار برای تخصیص اعتبار نبوده است. برای تسهیل تردد بازدیدکنندگان مسن یا دارای معلولیت، ساندروفهای برقی در مسیر پیشبینی شده است.
جعفری ادامه داد: فاکتور مهم دیگر برای اجرای این تصمیم، اضافه شدن مجموعه فاخر برزن جنوبی به محور اصلی بازدید است. این مجموعه که از بخشهای ابتدایی ساخت و سازها بوده و کاخهای پشتیبان را شامل میشود، تاکنون ناشناخته مانده و افزایش مسیر بازدید و معرفی این بخشها، یکی از شروط اصلی برای افزایش ماندگاری گردشگر در مجموعه است.
توقف فعالیت کارگاههای مرمت سازهای تخت جمشید به دلیل کمبود اعتبار و بازنشستگی استادکاران
جعفری، در ادامه سخنان خود از توقف فعالیت کارگاههای مرمت سازهای در مجموعه تخت جمشید خبر داد و با اشاره به اینکه برخی کارگاهها بر روی تزئینات کار میکنند، گفت: کارگاههای مربوط به مرمت سازهای به دلیل نیاز به اعتبار بیشتر، اساتید متخصص و کارشناسان خبره، در حال حاضر غیرفعال هستند و اکنون راهکاری برای بازگرداندن متخصصان سابق در دست نیست.
روایتی از تلاش برای حفظ میراث
مصطفی رخشندهخو، سرپرست کارگاه حفاظت و مرمت مجموعه نقش رستم در گفتگو با خبرنگار مهر با بیان اینکه فعالیتهای گسترده نقش رستم از سال ۱۳۹۶ به طور رسمی آغاز شده است، گفت: از سال ۱۳۹۶ با استقرار تیمهای متخصص، فعالیتهای باستانشناسی، حفاظت و مرمت و همچنین فعالیتهای عمرانی و معماری در راستای تسهیل گردشگری، به طور جدی آغاز شد.
به گفته رخشندهخو، فعالیتهای مرمتی در چند بخش اصلی مانیتورینگ و اسکن لیزری کل مجموعه و ایجاد مدل سه بعدی برای پایش و مطالعات دقیقتر و آغاز حفاظت و مرمت با اولویتبندی آسیبها و مرمت نقش برجستهها و آرامگاهها بود. مرمت آرامگاه خشایارشا به دلیل وجود گسل و رگههای انحرافی در صخره، در اولویت قرار گرفت.
سرپرست کارگاه حفاظت و مرمت مجموعه نقش رستم از مرمت نقشهای ساسانی خبر داد و گفت: نقش هرمز دوم به دلیل آسیبهای فراوان، در ابتدای این فهرست قرار گرفت و پس از آن، نقش بهرام دوم و شاپور اول نیز مرمت شدند.
رخشندهخو در پاسخ به این پرسش که چرا از پوششهای شیشهای برای محافظت از نقش برجستهها استفاده نمیشود، توضیح داد: این کار با ضوابط یونسکو و اصول باستانشناسی مغایرت دارد، زیرا منظر تاریخی اثر را مخدوش میکند. از طرفی، سنگها دارای تخلخل هستند و پوشش شیشهای باعث تعرق و تشدید فرسایش میشود. بهترین راهکار، استفاده از مواد روز دنیا برای استحکامبخشی است.
کتیبهای که داریوش اول هخامنشی را جاودانه کرد
مجتبی درودی، مسئول موزه تخت جمشید و متخصص زبانهای باستانی ایران نیز در گفتگو با خبرنگار مهر از محتوای کتیبه سهزبانه منحصر به فرد داریوش بزرگ خبر داد که بخشی از اسناد اولیه ساخت تخت جمشید محسوب میشود.
وی افزود: این سند، که به سه زبان فارسی باستان، عیلامی و بابلی نگاشته شده، نه تنها هویت داریوش را تأیید میکند، بلکه مهمترین دغدغههای مدیریتی او را برای بقای قلمرو فاش میسازد.
درودی توضیح داد که در ستون اول این کتیبه، داریوش صراحتاً آرزو میکند که سرزمین پارس از دو بلای بزرگ، یعنی خشکسالی و دشمن در امان بماند. این نیایش آشکار، اهمیت حیاتی مدیریت منابع آبی و تدابیر دفاعی در دوره هخامنشی را به روشنی نشان میدهد و همزمانی آن با ساخت پروژههای آبی بزرگ مانند بند باستانی درودزن را توجیه میکند.
مرمت بزرگترین کتیبه تخت جمشید با استفاده از مواد روز دنیا
شهرام رهبر، کارشناس ارشد مرمت آثار تاریخی در گفتگو با خبرنگار مهر از آغاز روند مرمت یکی از بزرگترین کتیبههای تخت جمشید خبر داد و تأکید کرد که این پروژه نیازمند دقت و استفاده از مواد تخصصی است.
به گفته وی، این کتیبه از زمان ساخت تاکنون مرمت نشده و خوشبختانه آسیبهای انسانی نیز به آن وارد نشده است. عملیات مرمتی که از چند سال پیش آغاز شده، سه محور اصلی استحکامبخشی پشت کتیبه است که برای جلوگیری از هرگونه حرکت احتمالی ناشی از زلزله یا عوامل دیگر، طراحی و اجرای سایبان و مرمت خود سنگ است.
کارشناس ارشد مرمت آثار تاریخی افزود: به دلیل ریزش قطعات و وجود ترکها، بازسازی بخشهایی از سنگ یا تثبیت بدون بازسازی، با نهایت دقت در دستور کار قرار دارد. کوچکترین دخل و تصرف میتوانست به کتیبه آسیب بزند که به همین دلیل از دو متخصص در زمینه خطوط باستان کمک گرفتیم که ملات گذاری تنها با حضور یکی از این مشاوران انجام میشود.
مواد مرمتی با حساسیت زمانی و هزینه بالا
رهبر درباره مواد مورد استفاده برای مرمت این کتیبه توضیح داد که در این پروژه از بهروزترین مواد مورد استفاده در جهان که پایه آهک دارند، استفاده میشود. این مواد از لحاظ شیمیایی بر سنگ اثری ندارند، ضریب انبساط و انقباض نزدیکی به سنگ دارند و جذب رطوبت یکسانی را فراهم میکنند. نکته حائز اهمیت این است که سختی کمتری نسبت به سنگ اصلی دارند تا در صورت نیاز، بخشهای مرمتشده به راحتی قابل برداشت باشند.
وی تصریح کرد: این مواد، هرچند گرانقیمت هستند و از لحاظ ظاهری و بافت به خوبی با سنگ تطبیق داده میشوند، اما شرایط استفاده از آنها بسیار سختگیرانه است. کار با این ملاتها تنها در دو دوره زمانی، حدود دو ماه در بهار و دو تا سه ماه در پاییز، امکانپذیر است، زیرا حساسیت دمایی بالایی دارند؛ کار باید بین دمای ۵ تا ۳۵ درجه سانتیگراد انجام شود.
