بررسی ساختار مجلس درنظام جمهوری اسلامی ایران

مجلس شورای اسلامی، بازوی تقنین نظام جمهوری اسلامی ایران به شمار می‌آید. این نهاد مهم‌ترین و اصلیترین رکن قانونگذاری و نظارت در ایران است و نمایندگانش با رای مستقیم مردم انتخاب می‌شوند.

به گزارش ایلنا، دوره حضور نمایندگان در مجلس شورای اسلامی چهارسال و همزمان با دوره مجلس شورای اسلامی است. اگر نماینده‌ای ازطریق انتخابات میان دوره‌ای راهی مجلس شود، مدت نمایندگی او محدود به پایان دوره مجلس خواهد بود. انتخابات هردوره از مجلس شورای اسلامی، مطابق قانون اساسی باید پیش ازپایان دوره قبل برگزار شود.

اصل شصت و هشتم
مطابق اصل شصت و هشتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، هیچ عاملی نمی‌تواند مانع انتخابات وتشکیل مجلس شود؛ غیر از زمان جنگ واشغال نظامی کشور که در این صورت، با پیشنهاد رییس جمهور، تصویب دو سوم نمایندگان و تأیید شورای نگهبان، انتخابات مناطق اشغال شده یا تمام کشور برای مدّت معینی متوقّف می‌شود. دراین صورت، مجلس سابق به کارخود ادامه خواهد داد.

رسمیت جلسات
براساس قانون اساسی، جلسات مجلس شورای اسلامی با حضور دوسوم نمایندگان رسمیّت می‌یابد، بنابراین با انتخاب حداقل این تعداد ازنمایندگان، مجلس می‌تواند کارخویش را شروع کند.

مطابق اصل شصت و هفتم قانون اساسی، نمایندگان حاضر درنخستین جلسه مجلس، که از سوی هیأت رییسه سِنّی اداره می‌شود، باید در دست گرفتن قرآن کریم در صحن مجلس سوگند یادکنند که پاسدار حریم اسلام ونگهبان دستاوردهای انقلاب اسلامی ومبانی نظام جمهوری اسلامی باشند. البتّه، نمایندگان اقلّیت‌های مذهبی، این سوگند را با ذکر کتاب آسمانی خود یاد می‌کنند. نمایندگانی که در جلسه نخست مجلس حضور ندارند هم باید در نخستین حضورشان در مجلس، ‌ سوگند یاد کنند.

ساختار درونی مجلس
الف - هیأت رییسه
براساس اصل شصت و ششم قانون اساسی، ترتیب انتخاب رییس وهیأت رییسه مجلس و شمار کمیسیون‌ها و دوره آن‌ها و دیگر امور مجلس به وسیله آیین نامه داخلی مجلس که به تصویب نمایندگان می‌رسد، مشخص می‌شود. آیین نامه، براساس ماده‌های ۲و۳، سه نوع هیأت رییسه پیش بینی کرده است. این هیات رئیسه‌ها به ترتیب زیرند.

الف - هیأت رییسه سِنی: پس ازتشکیل وافتتاح مجلس شورای اسلامی دو نفر از مسن‌ترین نمایندگان براساس شناسنامه، به عنوان رییس ونایب رییس و دو نفر از جوان‌ترین نمایندگان حاضر به عنوان منشی معیّن می‌شوند و در جایگاه هیأت رییسه قرارمی گیرند. اداره جلسهٔ افتتاحیه، انجام مراسم سوگند و برگزاری انتخاب هیأت رییسه موقّت، وظایف این هیات رئیسه‌اند.

ب - هیأت رییسه موقت: اعضای هیأت رییسه موقّت ۱۲ نفرند که شامل یک رئیس، دونایب رییس، سه کار‌پرداز و شش منشی می‌شوند. این هیأت با رأی مخفی وبا اکثریّت نسبی و درجلسه علنی ازمیان نمایندگان انتخاب می‌شوند.

دو وظیفه عمده هیأت رییسه موقّت، تصویب اعتبارنامه نمایندگان منتخب و انتخابات هیأت رییسه دائم مجلس است. به این ترتیب، پس از تصویب اعتبارنامه دو سوّم از مجموع نمایندگان، هیأت رییسه موقّت، انتخابات هیأت رئیسه دائم را برگزار می‌کند تا هیات رئیسه موقت به کارش پایان دهد.

ج - هیأت رییسه دائم: ترکیب هیأت رییسه دائم مجلس همانند هیأت رئیسه موقّت است که برای مدّت یک سال به وسیله نمایندگان انتخاب می‌شوند. انتخاب رئیس مجلس ممکن است در یک نوبت یا دونوبت باشد.

به این ترتیب اگر هیچ یک از نامزد‌ها در دور نخست موفق به کسب آرای اکثریّت مطلق نمایندگان نشوند، انتخابات به دور دوم کشیده می‌شود تا انتخاباتی مجدد میان دو نفری که درمرحله نخست بیشترین رأی راکسب کرده‌اند، برگزار شود و برنده این انتخابات، به عنوان رئیس مجلس شورای اسلامی انتخاب شود.

انتخاب دو نایب رییس، سه کار‌پرداز و شش منشی به صورت جداگانه و در یک مرحله و با اکثریت نسبی انجام می‌شود. البته همه امور مجلس شورای اسلامی از سوی هیأت رییسه مجلس و زیر نظر رییس مجلس اداره می‌شود.

ب - کمیسیون‌ها
برای بررسی، اصلاح و تکمیل لوایح دولت و طرح‌های قانونی که نمایندگان یا شورای عالی استان‌ها بر اساس اصل‌های ۴۷ و ۱۰۲ قانون اساسی به مجلس ارائه می‌دهند و برای تهیه طرح‌های لازم وانجام وظایف دیگری که طبق قانون برعهدهٔ مجلس گذاشته شده است، ماده ۳۳ آیین نامه داخلی مجلس، کمیسیون‌هایی برای آن پیش بینی کرده است.

مجلس می‌تواند دو نوع کمیسیون دایم و موقّت داشته باشد. بر اساس آیین‌نامه داخلی مجلس، تعداد کمیسیون‌های دایم برحسب وظایف وزارتخانه‌ها و نهادهای رسمی کشور است. افزون براین، کمیسیون‌های اصول۷۶ و ۹۰ قانون اساسی، کمیسیون دیوان محاسبات و کمیسیون بودجه مجلس نیز جزو کمیسیون‌های دائم مجلس‌اند. وظیفه اصلی کمیسیون‌های دائم مجلس(به استثنای کمیسیون اصول۷۶ و۹۰) انجام امور مقدّماتی مربوط به قانونگذاری است.

شمار اعضای کمیسیون‌های دائم با توجه به محدودیّت و گسترش حوزه کار کمیسیون، از ۷ تا ۳۱ نفر است. برای مثال، اعضای کمیسیون اصل ۹۰ قانون اساسی بین ۱۵ تا ۳۱ نفر است که درماده ۴۳ آیین نامه داخلی مجلس به آن اشاره شده است.

کمیسیون ویژه
کمیسیون موقّت(کمیسیون ویژه)، برای رسیدگی به مسائل مهم و استثنایی که ممکن است درکشور پیش آید، با پیشنهاد حداقل ۱۵ نفر از نمایندگان و با تصویب مجلس تشکیل می‌شود.

اعضای این گونه کمیسیون‌ها، که از پنج تا ۱۱ نفرند، درجلسه علنی مجلس و با رأی مخفی و اکثریت نسبی آراء برگزیده خواهند شد. این کمیسیون‌ها پس پایان مأموریتشان، منحل می‌شوند.

ج - جلسات عمومی
مطابق اصل ۶۵ قانون اساسی، جلسات مجلس شورای اسلامی با حضور دو سوّم نمایندگان رسمیّت می‌یابد. تصویب طرح‌های قانونی که به وسیله نمایندگان یا شورای عالی استان‌ها ارائه می‌شود و لوایحی که از طریق هیأت دولت به مجلس پیشنهاد می‌شود، پس از رسمیت یافتن مجلس، براساس آیین نامه داخلی انجام می‌گیرد؛ غیر از مواردی که نصاب مشخصّی برای تصویب آن تعیین شده باشد.

همچنین مطابق اصل ۶۹ قانون اساسی، مذاکرات مجلس شورای اسلامی باید علنی برگزار و گزارش کامل آن از سوی رادیو و روزنامه‌های رسمی کشور برای اطلاع مردم منتشر شود. اما درشرایط اضطراری و درصورتی که امنیّت کشور ایجاب کند، با تقاضای رئیس جمهور، یکی از وزیران یا ۱۰نفر ازنمایندگان مجلس، جلسه می‌تواند غیرعلنی تشکیل می‌شود اما باید گزارشی از اهم آن به اطلاع ملت برسد.

نمایندگان
هر یک از نمایندگان مجلس، منتخب حوزه معینی هستند اما نمایندگی آنان عام و از سوی همه ملت است؛ چون مطابق اصل۶۷ قانون اساسی، نمایندگان به گونه‌ای سوگند یاد می‌کنند که به معنای نمایندگی ازطرف همه مردم کشور است نه حوزه انتخابیه‌ای خاص. البته این به معنای نفی ارتباط نمایندگان با مردم حوزه انتخابیه خود نیست.

دوم این‌که نمایندگی، امری کلی است و نمایندگان هم درحدود اختیاراتی که به گونه فردی به آن‌ها داده شده و هم درحدود وظایف واختیاراتشان به گونه گروهی تحت عنوان مجلس شورای اسلامی به وظایف خود عمل می‌کنند.

سوم این‌که نمایندگی غیر قابل عزل است؛ یعنی انتخاب کنندگان(برخلاف وکالت درحقوق خصوصی) نمی‌توانند هر وقت لازم بدانند نماینده خود را عزل کنند و نماینده می‌تواند تا پایان دوره نمایندگی‌اش، بدون اجبار برای پاسخگویی به موکلانش، به صورت مستقل مشغول انجام وظیفه شود.

دو ویژگی نمایندگی
همچنین مقام نمایندگی دو ویژگی دارد. نخست اینکه نمایندگی قائم به شخص است؛ یعنی این مقام به هیچ عنوان قابل واگذاری به دیگری نیست ونماینده منتخب مردم نمی‌تواند مقام خود را به دیگری واگذار کند. بند نخست اصل ۸۵ قانون اساسی به صراحت به این موضوع اشاره کرده است.

دوم اینکه مقام نمایندگی مشارکتی است نه شخصی ومستقل؛ یعنی نمایندگان به صورت مشترک در تصمیم گیری‌های مجلس شرکت می‌کنند و مصوّبات با رأی اکثریت به تصویب می‌رسد و به نام مجلس اعتبار اجرا پیدا می‌کند.