کودک آزاری مدرن در فضای مجازی

زمانی که عنوان کودکان کار به ذهن‌مان خطور می‌کند، تصویری از دختران و پسران کم سن و سال گل فروش و فال فروشی را در چهار راه‌ها یا کودکان آدامس و چسب زخم به دست در مترو مقابل چشمان‌مان تجسم می‌شود؛ فرشته‌های معصومی که در دنیای حقیقی سعی دارند احساسات افراد را برانگیزند تا به نوعی کمک خرج خانواده‌های‌شان باشند. با پیشرفت تکنولوژی و تحولات ارتباطی، افراد ابعاد مختلفی از دنیای مجازی را کشف کرده‌اند که بخشی از این فضای نوین به فعالیت‌های والدینی اختصاص داده شده‌اند که به نوعی دلبری‌های فرزندان‌شان را در معرض نمایش می‌گذارند و از آن کسب درآمد می‌کنند.

ما اکنون در عصری زندگی می‌کنیم که فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات و کاربرد آن‌ها در تمام ابعاد زندگی، جامعه‌ی بشری را با تغییراتی بی‌سابقه مواجه کرده است. پیشرفت فناوری در فضای مجازی، از جهات مختلف موجبات تسهیل تبادل اطلاعات و ارتباطات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی خصوصاً در عرصه بین‌المللی گردیده است. روند جهانی‌شدن بیش از هر زمان دیگر نهاد خانواده و به‌خصوص خانواده‌های با ساختار سنتی را مورد تهدید قرار داده است و همین امر باعث شده که امروزه بیش از هر زمان دیگر شاهد بروز آسیب‌های نوپدید اجتماعی همچون کودک کار مجازی باشیم. کودک کار مجازی نمونه بارز جامعه‌ای باوجود گسل‌های اجتماعی متعدد است، جامعه‌ای که در آن عنصری‌ترین عضو نهاد خانواده مورد غفلت قرار گرفته‌است.

با وجود این سوء‌استفاده و بهره برداری نامناسب از این تکنولوژی‌های مدرن، زمینه نقض کرامت و حقوق انسانی، هنجارهای اجتماعی و ارزش‌های اخلاقی را فراهم کرده است و در این میان برخی گروه‌ها از جمله کودکان و نوجوانان به عنوان گروه‌های آسیب پذیر، بیشتر از سایر افراد بشر در معرض نقض حقوق بنیادین و آسیب‌های جسمی و روانی قرار دارند. توسعه روزافزون فضای سایبر و استفاده از فناوری‌های ارتباطات و اطلاعات و همچنین شیوع ویروس کرونا و افزایش استفاده از فضای مجازی نقش مؤثری در تولید، انتشار و انتقال اطلاعات داشته و سطح دسترسی به محتوای برخط را برای آحاد جامعه فراهم ساخته است، اما در عین حال، شرایطی را فراهم می‌سازد تا در آن حقوق افراد نقض یا محدود گردد. در دنیای پسا کرونا کودکان زمان زیادی را برای فعالیت‌های آموزشی، تفریحی و سرگرمی در اینترنت و فضای مجازی سپری می‌کنند. باید گفت متاسفانه امروزه با پیشرفت تکنولوژی‌های ارتباطی مدرن، شاهد پدیده‌ای جدید به نام کودکان کار مجازی هستیم که نقض بسیاری از حقوق بنیادین و اساسی کودکان است. کار کودک، ابتدا واژه‌ای بود که در معنای استخدام کودکان در کارخانه‌ها به کار می‌رفت اما این واژه اکنون به طور کلی به کلیه فعالیت‌های کودک اطلاق می‌شود که به لحاظ روانی، جسمی و اخلاقی یا اجتماعی، خطرناک و آسیب رسان باشد و همچنین مزاحم تحصیل کودک باشد.

آیا دولت‌ها باید توجه بیشتر نسبت به حقوق کودکان داشته باشند؟

در این فضا با توجه به گستردگی دامنه آن، مخفی بودن هویت کاربران، سرعت بالا، فرامرزی بودن، فقدان مکانیزم اعمال صلاحیت دولت‌ها می‌تواند بر حوزه شناخت و ادراک کاربران تأثیر عمیقی گذاشته و افراد به خصوص کودکان و نوجوانان را با خطرات خاص مواجه کند. از این رو حقوق کودک باید از سوی دولت‌ها و سایر نهادهای دولتی و مدنی و سایر متولیان امور کودکان مورد حمایت و صیانت ویژه قرار گیرد.

یونسکو در سال ۱۹۹۹. م برای حمایت از حقوق کودکان اعلامیه و طرح اقدام برای حمایت از کودکان را تصویب کرد. صندوق یونیسف نیز در گزارش سالانه وضعیت کودکان در سال ۲۰۱۷. م از همه ذینفعان خواسته است تا حقوق کودکان را در فضای سایبر تحقق بخشند. شورای اروپا در سال ۲۰۱۸. م نیزبخشی از استراتژی خود در مورد حقوق کودک، به توصیه کشورهای عضو در مورد دستورالعمل‌های احترام، محافظت و تحقق حقوق کودک در محیط دیجیتال اختصاص داد.

در ادامه باید گفت یک کودک ممکن است با دریافت محتوای قانونی، ولی نامناسب یا از طریق تماس یا اقدام به روشی اشتباه تحت تأثیر فضای مجازی قرار بگیرد. در مورد دریافت محتوای نامناسب یا مضر، ممکن است از جهات مختلفی اتفاق بیفتد. برای مثال، در حین بازدید از وب سایت ها، یا سایر روش‌های تبلیغاتی اتفاق بیفتد. سازمان‌های تجاری قادر هستند برای کودکان پیام تبلیغاتی، اسپم، اسپانسر ارسال کنند و از آنان اطلاعات شخصی بخواهند. یک کودک ممکن است محتوای خشونت‌آمیز یا نفرت‌انگیزی را به صورت آنلاین دریافت کند که در رفتار پرخاشگرانه کودک ناخوشایند باشد. همچنین کودک به عنوان گیرنده محتوای مستهجن یا جنسی ممکن است تحت تأثیر قرار گیرد. این مطالب می‌تواند سیستم روانی و روحی و ارزش‌های کودک را تحت تاثیر بگذارد و او را ترغیب به ارزش‌های غلط نماید.

همان‌طور که در گفتارهای پیشین به دفعات اشاره شد که پیمان نامه حقوق کودک از اسناد لازم الاجرا و بسیار مهم مربوط به حقوق بشر است که مورد توافق جامعه بین‌المللی می‌باشد. به موجب ماده ۹ این پیمان نامه دولت‌های عضو ملزم هستند تا تمامی اقدامات قانونی و اجرایی لازم جهت اعمال حقوق شناسایی شده در این پیمان نامه را مبذول دارند. این دولت‌ها با توجه به حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی اقداماتی از این قبیل را جهت به حداکثر رساندن منابع موجود در چارچوب همکاری‌های بین‌المللی معمول خواهند داشت. ماده ۱۹ پیمان نامه دولت‌ها را مکلف به اتخاذ تدابیر مناسب قانونی، اجرایی، اجتماعی و آموزشی نموده است تا از کودکان در برابر تمام اشکال خشونت جسمی و روانی و ضرب و جرح یا سوءاستفاده، اهمال، مسامحه کاری، بدرفتاری یا استثمار حمایت کند.

مسئولیت محافظت از کودکان در فضای مجازی با چه نهادی است؟

شرکت‌ها و ارائه کنندگان خدمات اینترنتی و میزبانی در کنار دولت‌ها نسبت به محافظت از کودکان در برابر محتواها و کنترل رفتارهای مضر در فضای سایبر از یکسو و تقویت مشارکت فعال آن‌ها در محیط جدید اطلاعات و ارتباطات مسؤولیت خطیری بر عهده دارند. آن‌ها مسؤولیت فراهم آوردن زمینه ارتقای دانش، مهارت، درک، نگرش، ارزش‌های حقوق بشری و رفتارهای لازم برای شرکت فعالانه کودکان در عرصه زندگی اجتماعی و عمومی و مسئولیت‌پذیری آنان با محفوظ داشتن رعایت حقوق دیگران را بر عهده دارند. با توجه به موضوع محتوای غیر قانونی و یا مضر و همچنین خطراتی که در فضای مجازی برای کودکان وجود دارد، ارائه دهندگان خدمات اینترنتی باید اطلاعات مربوط به خطرات مواجهه با کمک به انتشار مطالب غیر قانونی در اینترنت و همچنین خطرات در معرض آسیب کودکان را هنگام آنلاین بودن فراهم کنند که بتوان محتوای در دسترس و رفتار آن‌ها را کنترل کرد.

جامعه بین‌المللی نیز همواره با مشکلات کنترل اطلاعات و توزیع مطالب زیان‌آور در اینترنت دست به گریبان است. در این میان بازیگران مختلفی، شامل دولت ها، سازمان‌ها در جامعه مدنی و نهادهای بین‌المللی و صنعتی که می‌توانند از گسترش مطالب غیرقانونی جلوگیری به عمل آورده و بر محتوای زیان‌آور کنترل داشته باشند. همه آن‌ها باید هم زمان و به طور مشترک بر امر کنترل و حفاظت از حقوق کودکان نظارت و حامی آن‌ها باشند.

روند قانونی حمایت از حقوق کودکان در فضای مجازی در ایران چگونه است؟

در ایران از اواسط دهه ۸۰ به این مساله به صورت جدی‌تر پرداخته شد و وزارت ارشاد و مرکز رسانه‌های دیجیتال، پلیس فتا و سازمان فناوری اطلاعات اقدامات ترویجی در این رابطه انجام دادند. در سال ۸۸ نیز قانون جرایم رایانه‌ای به تصویب رسید و بحث هرزه نگاری در مواد ۱۴ و ۱۵ آن دیده شد. به نحوی که به دادگاه‌ها صلاحیت داده شد تا بتوانند با موضوعات مربوط به آن برخورد کنند.

سند صیانت از کودکان در فضای مجازی از ابتدای سال ۱۳۹۵ شروع به تدوین شد و در سال ۱۳۹۶ نیز به تصویب رسید. این سند در ۳ سال اخیر در صف شورای عالی فضای مجازی قرار دارد و هم اکنون نیز پیش‌نویس آن با توجه به فراگیری ویروس کرونا و استفاده روزافزون دانش آموزان از فضای مجازی، مورد بازنگری قرار گرفت. در این سند میان تعریف خردسال، کودک و نوجوانان تفاوت قائل شده است و نحوه مواجهه هریک از آن‌ها با فضای مجازی و نحوه برخورد والدین، متفاوت است. در همین حال بحث محیط صیانت شده و فضای مجازی ویژه کودک مطابق با این سند، جدا از فضای مجازی بزرگسال است. در همین حال همه نیازمندی‌های عمومی و ضروری کودک مورد تاکید در این سند بوده و باید لحاظ شود. این نیازمندی‌ها اعم از موتور جستجو و شبکه‌های اجتماعی و اپلیکیشن‌ها است که باید در یک محیط امن در دسترس کودکان قرار گیرد.

چه اقداماتی برای محافظت از کودکان در فضای مجازی می‌تواند انجام گیرد؟

۱. توسعه محیط‌های صیانت شده در فضای مجازی.

۲. ارتقای سواد فضای مجازی و مهارت افزایی کودکان با ابزارهایی در اختیار والدین قرار می‌گیرد تا این فضا برای کودکان مطلوب‌تر شود.

۳. آگاه‌سازی و هشیارسازی والدین و مربیان به دلیل نقش حمایتی که در این زمینه دارند.

۴. برخورد قضایی با کسانی که علیه کودک و نوجوان اقدام مجرمانه انجام می‌دهند.

۵. مراقبت اجتماعی از کسانی که در این فضا آسیب دیده‌اند و یا در معرض خطر هستند.

قانونگذاری در سطح ملی برای جرم انگاری سوءاستفاده از کودکان نیز اقدام مؤثر است. همکاری منطقه‌ای و بین‌المللی از طریق انعقاد موافقت نامه و نشست‌های دیپلماتیک و حقوقی برای حمایت از کودکان در ارتباط با مسائل سایبری به خصوص راجع به استرداد مجرمین فضای مجازی ضروری است.