بازدید از « کچه بورک» را ازدست ندهید/ بقعه چلبی اوقلی در 500متری سلطانیه

به گزارش ایلنا از زنجان، استان زنجان دارای بنا‌های قدیمی و تاریخی بسیاری از دوران مختلف تاریخ ایران زمین است. از ان جمله بقعه چلبی اقلی در 500متری جنوب غربی سلطانیه بر سر راه سلطانیه به خدابنده است که این مجموعه  به سال 728هجری قمری احداث شده است.

 بقعه چلبی اوغلی توسط مرید نامدار جلال الدین رومی؛ ملقب به مولوی یکی از بزرگترین حکیمان و عارفان ایران؛ در قرن ۸ (هـ. ق) ساخته شده‌است. ارتفاع این بنا ۱۶ متر و قطر دهانه آن ۶ متر می‌باشد. چلپی اوغلو بر اثر بیماری در سال ۷۱۶ (هـ. ق) درگذشت. این بنا یکصد و شصت و هفتمین اثر تاریخی به ثبت رسیده در لیست آثار ملی ایران است.

معرفی بخش‌ها

این مجموعه از دو بخش خانقاه و مقبره تشکیل شده‌است. خانقاه شامل صحن مرکزی بوده و در اضلاع غربی و شرقی آن حجرات قرار گرفته‌اند. پلان معماری این مجموعه با الهام گرفتن از عقاید و مراتب صوفیه طراحی و هر یک از فضاها با عملکردی خاص، اجرا شده‌است

بخش نخست

واحد نخستین در قسمت ورودی به مرتبه فقرا اختصاص داشته طالبان جنّت، مرتبه بعدی این فرقه، در زوایای قسمت ورودی جای گرفته‌اند. حجرات انفرادی صحن مرکزی با دارا بودن درهای کوتاه، محل ریاضت مریدان را با توجه به مراتب آن‌ها تشکیل می‌داده است. صحن خانقاه محل سماع جمعی بوده که سلطان در وسط و مریدان در گرداگرد آن حلقه می‌زدند و بدین ترتیب حلقه ذکر بر پا می گردیده است. احتمالاً واحدهای جنوبی خانقاه به عنوان کلاس‌های آموزشی و فضای واقع در طرفین ایوان جنوبی محل حلقه ذکر زمستانی بوده‌است. طبقه دوم بنا در طرفین ایوان به شدت آسیب دیده و فرو ریخته و گرداگرد آن عنصری شبیه به جان پناه دیده می‌شود. قرینه‌سازی در کل مجموعه کاملاً رعایت شده، و مصالح اصلی بنا را لاشه سنگ‌ها و ساروج تشکیل داده و سقف حجرات و زوایا گنبدی شکل می‌باشد.

عده‌ای از محققان و باستان شناسان بنای خانقاه را مقدم بر مقبره سلطان چلبی می‌دانند و بعضی از آن‌ها تاریخ احداث مقبره را مقدم بر خانقاه اعلام نموده‌اند. یکی از مدارک بسیار ارزنده‌ای که در حل مسئله تاریخ‌گذاری واقعی بنای خانقاه از اهمیت به سزایی برخوردار است، مطالعهٔ کتیبه حک شده بر جرز جنوبی ایوان جنوبی است. این کتیبه در سه قطعه که یکی در بالا و دو قطعه در طرفین ایوان نوشته شده، از اسناد معتبر در شناسایی شهر سلطانیه و نکات و دقایق به آن است.

بخش دوم

قسمت دوم این مجموعه تاریخی بقعهٔ معروف به سلطان چلبی است. پلان این بنا هشت ضلعی بوده و هر ضلع آن از نمای خارجی به طول ۱۶ /۴ متر، به ارتفاع ۱۷ متر و طول ۵ / ۷ متر با زیبایی خاصی طراحی و اجراء گردیده است. بنا ابتدا با سه ردیف سنگ سبز تراشیده ساخته شده که در این قسمت سنگ‌هایی از نوع ماسه‌ای کم دوام به کار رفته و سپس آجر چینی با سبک زیبایی آلت و لغت و کاربندی آجری تا رقوم ۵/۲ متر اجراء شده‌است. فرم آجر چینی در طاق نماهای هشت‌گانه متفاوت به نظر می‌رسد. پس از آن ادامه کار با آجر چینی ساده انجام گرفته و حد فاصل جرزهای هشت‌گانه طاق نماهای زیبایی طراحی و اجراء شده که طاق‌های پنج و هفت کند آن را زینت داده‌اند. بالای این جرزها گنبد آجری با ساقه نسبتاً بلند استوار شده‌است. پلان هشت ضلعی با اجرای ترمبه‌ها به پلان ۱۶ ضلعی و سپس به دایره تبدیل شده و گنبد بر آن نشسته است.

سبک قبرسلطان چلبی در این آرامگاه اهمیتی به سزا دارد، از این نظر که این قبر، حلقه ذکر صوفیه را تداعی می‌کند. بدین معنی که داخل مقبره به فضایی تقسیم گردیده، که جسد سلطان در وسط دفن شده و اجساد مریدان با توجه به درجه و مراتب آن‌ها، در گرداگرد آن قرار داده شده‌اند.

بقعه چلبی اوغلی یکی از بناهای تاریخی برجای مانده دوران تاریخ و تمدن ایران است که امروزه یکی از جاذبه‌های گردشگری این منطقه به‌شمار می‌رود.؛مجموعه تاریخی شیخ براق یا چلپی اوغلی در ۵۰۰ متری جنوب غرب سلطانیه قرار دارد که در گویش محلی کچه بورک (کلاه نمدی) خوانده می‌شود.

مجموعه تاریخی چلبی اوغلی از دو بخش خانقاه و آرامگاه تشکیل شده است که آن را به مرید و مصاحب مولانا، شیخ براق نسبت می‌دهند.

حسام‌الدین حسن چلبی مصاحب و همنشین مولوی بود و مثنوی معنوی یادگار این دوره‌ از هم‌نشینی او با مولانا بوده و حتی نظم کتاب مثنوی به درخواست او صورت گرفته است.

برخی از باستان‌شناسان احداث و بنای خانقاه را مقدم بر مقبره سلطان چلبی می‌دانند و برخی نیز تاریخ احداث مقبره را مقدم بر خانقاه اعلام کرده‌اند. دونالد ویلبر در کتاب معماری اسلامی ایران درباره تاریخ احداث این بنا اینگونه می‌گوید:

بنابراین احتمال که مقبره قبل از خانقاه ساخته شده و این محل از نظر تبرک برای بنای خانقاه در نظر گرفته شده باشد. تاریخ مقبره را به احتمال می‌توان در حدود سال ۱۳۳۰ میلادی (۷۳۰ هجری قمری) دانست.

با اینحال مطالعات باستان‌شناسی عمومی و سطحی، تاریخ بنای خانقاه را پیش‌تر از سالی که پیشنهاد شده است، ارائه می‌دهد؛ زیرا سال احداث این بنا، مربوط به اواخر دوران ابوسعید است که حیات سیاسی و اقتصادی سلطانیه و حکومت در آن زمان رو به افول بوده و احداث چنین بنایی در آن محل دور از ذهن است.

کتیبه حک شده جرز جنوبی ایوان جنوبی از مدارک مستند بر تاریخ این بنا به شمار می‌رود. این کتیبه در سه قطعه، یکی در بالا و دو قطعه در دو طرف ایوان نوشته شده است و  از اسناد بسیار معتبر در شناسایی شهر سلطانیه محسوب می‌شود.

بخشی از این کتیبه تخریب شده و در متن آن از القابی چون صاحب معظم و افتخار ایران نام برده شده است که شمس‌الدین محمد جوینی صاحب این القاب است.

شمس‌الدین محمد جوینی از شعرا، نویسندگان و وزرای مشهور ایرانی در عهد ایلخانان است؛ باتوجه به متن کتیبه سال ۷۱۲ هجری شمسی سال احداث بنا نیست و در این تاریخ کتیبه نوشته شده و بنا احتمالا در سال‌های ۶۳۸ تا ۶۶۳ هجری شمسی احداث شده است.

خانقاه از صحن مرکزی تشکیل شده است که در اضلاع غربی و شرقی آن حجره‌هایی قرار دارد؛ نقشه معماری این مجموعه از عقاید صوفیه تاثیر گرفته و هر یک از فضاها با عملکردی خاص، طراحی شده است.

واحد اول در بخش ورودی به فقرا اختصاص داشته است و طالبان که در مرتبه بعدی این فرقه بوده‌اند، در گوشه‌های قسمت ورودی جای می‌گرفتند. حجره‌های انفرادی صحن مرکزی درهای کوتاهی دارد و محل ریاضت مریدان با توجه به مراتب آن‌ها بوده است.

صحن خانقاه جایگاه سماع گروهی بوده است که سلطان در وسط و مریدان در اطراف آن حلقه می‌زدند؛ احتمال داده می‌شود که از واحدهای جنوبی خانقاه به‌عنوان کلاس‌های آموزشی استفاده می‌شده و فضای واقع در اطراف ایوان جنوبی محل حلقه ذکر زمستانی بوده است. طبقه دوم بنا در اطراف ایوان متاسفانه تخریب شده است و گرداگرد آن محلی شبیه به جان پناه دیده می‌شود. در احداث تمام این مجموعه قرینه‌سازی به وضوح دیده می‌شود و مصالح اصلی بنا را لاشه سنگ‌ها و ساروج تشکیل داده است.

بقعه سلطان چلبی بنایی هشت ضلعی است و هر ضلع آن از نمای خارجی حدود ۴ متر طول، ۱۷ متر ارتفاع و حدود ۷ متر قطر دارد؛ بنا ابتدا با سه ردیف سنگ تراشیده ساخته شده که در این قسمت سنگ‌هایی از نوع ماسه‌ای کم‌دوام به کار رفته و سپس آجرچینی تا ارتفاع حدود ۲ متر انجام شده است.
 

( در این عکس بقعه چلبی اقلی در پشت گنبد سلطانیه به وضوح نمایان است)

فرم آجرچینی در طاق نماهای هشت‌گانه متفاوت اجرا شده و در حد فاصل جرزهای هشت‌گانه طاق نماهای زیبایی طراحی و اجرا شده است؛ بالای این جرزها گنبد آجری تقریبا بلند استوار شده و پلان هشت ضلعی با اجرای ترمپه‌ها به پلان۱۶ ضلعی و سپس به دایره تبدیل شده و گنبد بر آن نشسته است.

درحقیقت این بقعه حلقه ذکر صوفیه را تداعی می‌کند، به این صورت که داخل مقبره به فضاهایی تقسیم شده که جسد سلطان در وسط دفن شده و اجساد مریدان با توجه به درجه و مراتب آن‌ها، در اطراف آن قرار گرفته است.