ریتم گرفتن، حفظ شعر و اجرای نوحه در ژنِ یزدی‌هاست/نوحه‌خوانی انگلیسی هیئت یزدی+فیلم
مصطفی محسن‌زاده و سروش رحمانی دو نوحه‌خوان یزدی که نوحه «الله الله»شان برای خیلی‌ها آشناست، محرم امسال در هیئت آبشور یزد، نوحه‌ای به زبان انگلیسی اجرا کردند.
مصطفی محسن‌زاده در گفتگو با خبرنگار ایلنا، درباره طرح نوحه به زبان انگلیسی آن را ایده سروش رحمانی از سه سال پیش خواند و گفت: کار آهنگسازی نوحه‌ها را سروش رحمانی انجام می‌دهد و به اتفاق در مورد نهایی شدن ملودی و نوحه تصمیم می‌گیریم.
او با اشاره به نوحه‌های متفاوتی که از نظر شعر و موسیقی به اتفاق سروش رحمانی اجرا می‌کنند، با بیان اینکه به دنبال فضایی نو هم از لحاظ فرم و هم شعر در نوحه‌خوانی‌ها بوده‌اند، روندی که در این سال‌ها دنبال کرده‌اند را برآیند نگاه‌شان به پیام امام حسین(ع) دانست و گفت: ما خود را به نوعی بلندگوی این مکتب دانسته و وظیفه خودمان می‌دانیم که پیام اصلی عاشورا که"حرکتی برای بیداری انسان‌هاست" را به هر دلی که می‌توانیم برسانیم و معتقدیم امروز باید حرفی را بزنیم که امام فرموده یا اگر امروز حضور داشتند، می‌فرمودند.
این نوحه‌خوان یزدی ادامه داد: مخاطب نوحه‌های ما همیشه شهر و کشورمان بود و نهایتاً هر ایرانی و شیعه‌ای که در جای جای جهان‌ست اما دیگران این نوحه‌ها را نمی‌شنیدند. دل‌مان می‌خواست این پیام و نوحه‌خوانی به گوش غیرمسلمان‌ها، مسیحییان یا حتی کسانی که خدایی ندارند برسد؛ با همین ایده نوحه «الله الله» را ساختیم که هم از لحاظ آهنگ فضای متفاوتی داشت و هم به لحاظ متن شعر با نوحه‌های آن روز فاصله داشت. گام اول در ساخت نوحه و بخش اصلی کار مفاهیمی بود که در یک اجماع فکری تبدیل به متن شد و هرچه نمونه موسیقیایی هم در این فضا داشتیم، به شاعر دادیم تا مجموع نظرات را به نظم درآورد و حتی پای سهراب سپهری هم به نوحه‌مان باز شد و «الله الله» خلق شد.
محسن‌زاده پیام کلی نوحه را «سحر نزدیک است» خواند و گفت: وقتی نتیجه نهایی کار در فضای مجازی منتشر شد، با استقبال زیاد دوستانی در ایران و خارج از کشور مواجه شدیم. هنوز هم خیلی‌ها پیام می‌گذارند و می‌گویند ما اصلا آدم‌های مذهبی نیستیم اما با این کار خیلی ارتباط برقرار کردیم. جالب اینجا بود که در بند آخر که بند بشارت بود و در فضاهای مجازی می‌چرخید، قرار بود بچه‌ها سینه نزنند و همه متن را با ما همراهی کنند چون از اینجای شعر دیگر عزایی نبود اما وقت کافی نداشتیم و متأسفانه به فرم معمول اجرا شد.
ویدئو هیئت عزاداران حسینی آبشور یزد- مسجد روضه محمدیه (حظیره) عاشورای 1397 (بخش اول)
او یادآور شد: این شروع دوباره حرکت حسینی بود که می‌خواست با همه مردم دنیا حرف بزند و به همه عالم بگوید شما هم می‌توانید امام حسینی که ما دوست داریم را دوست داشته باشید چون امام ما حرف‌هایی را می‌زند که مصلحان جهان در طول تاریخ گفته‌اند و پیام او برای همه زمان‌هاست. با همین نگاه تصمیم گرفتیم نوحه را با زبان دیگری مثل انگلیسی بخوانیم ولی شرایطش نبود و چون قرار بود در شهری این کار را انجام دهیم که همه ازجمله خودم، به لهجه خودشان تعصب دارند و آوردن زبان دیگر در یکی از رسوم سنتی و آیینی این مردم سخت به‌نظر می‌رسید و ریسک بزرگی بود، می‌ترسیدیم بازخورد منفی بگیریم یا حتی هیئتی‌هایی که می‌خواهیم با آنها این کار را انجام دهیم، زیر بار نروند. برای همین یکی دو سال صبر کردیم. محرم امسال، سومین سالی بود که از آن طرح می‌گذشت و دیدیم زمزمه‌هایی از این طرح از سوی برخی دیگر وجود دارد.
محسن‌زاده ادامه داد: من امسال برای یکی از هیئت‌ها نوحه‌ای ساخته بودم که نوحه‌خوانش یک هفته قبل از محرم به من زنگ زد و گفت اگر بتوانیم بخشی از نوحه را به انگلیسی بخوانیم خیلی خوب است. بنده هم به ناچار درباره طرح سه ساله‌مان توضیح دادم و خواهش کردم اجازه دهد ما این کار را انجام دهیم.
محسن‌زاده ادامه داد: می‌خواستیم امسال طرح اجرای نوحه به زبان انگلیسی را در همان هیئت کوچه بیوک اجرا کنیم اما به خاطر کارشکنی و مخالفت بعضی افراد و در نتیجه استعفای امنا و داستان‌هایی که اتفاق افتاد، نشد. هم طرح مسکوت ماند و هم شعری گفته نشد و اجرای ما هم کنسل شد و هم‌زمان از طرف هیئت آبشور یزد دعوت به همکاری شدم و هرچند با تاخیر، اما با همراهی دوستان این مهم به پایان رسید.
ویدئو هیئت عزاداران حسینی آبشور یزد- مسجد روضه محمدیه (حظیره) عاشورای 1397 (بخش دوم)
او با اشاره به اینکه «۵ روز صبر کردیم تا شعر فارسی و انگلیسی آماده شود و این اتفاق نادری بود که به این سرعت شعری برای این وزن‌های پیچیده و فضاهای متفاوت گفته می‌شد» گفت: در این سه سال، روی پخته شدن طرح کار می‌کردیم که مطمئن شویم در چه قالبی و با چه اندازه‌ای و چه لحنی بگوییم که نه تنها در بین عزاداران همیشگی‌مان فرم کار مقبول باشد بلکه برای کسانی که فرهنگ ما را نمی‌شناسند یا زبان ما را نمی‌دانند، مطلوب بوده و به استانداردهای آنها نزدیک باشد. ابتدا قصد داشتیم در قالب نوحه این کار را انجام دهیم اما فکر کردیم نوحه مضامینی دارد که احتمالا غیرایرانی‌ها و غیرمسلمان‌ها آن را چندان نمی‌شناسند. در کنارش، فرم سینه‌زدن را هم داشتیم که شاید در دنیا معمول نبوده و برای خیلی‌ها ناآشنا بود، به همین دلیل دست به نوآوری زدیم.
این نوحه‌خوان تشریح کرد: هیئتی‌های یزد اغلب با دو گروه وارد فضای مجلس می‌شوند. یعنی ابتدا بیرون در می‌ایستند و نوحه‌ای را که ما یزدی‌ها به آن «دو دستگی» می‌گوییم را شروع به خواندن می‌کنند و وارد مجلس می‌شوند. به این صورت که یک دسته، بند اول دودستگی را می‌خواند و دسته دیگر بند دیگر را و به همین شکل کم‌کم وارد حسینیه می‌شوند تا جاگیر شوند و بعد هر دو بند را باهم می‌خوانند تا به اشاره نوحه‌خوان برنامه تغییر کند. دو دستگی‌ها عموماً مضامین و الحانی حماسی دارند اما کاری که ما کردیم این بود که سال گذشته یک نیایش یا مقدمه ساختیم که در آن همه عزاداران وارد مجلس شده و در آرامش می‌ایستادند و سکوت برقرار می‌شد و بعد نوحه‌ای را با مضمون نیایش هم‌خوانی می‌کردیم و امسال هم برای کار روی متن انگلیسی نوحه هیچ فضایی را بهتر از این قال ندیدیم چون هم کششی‌تر بود و هم، وزن‌ها در آن بازتر بوده و از سرعت پایینی هم برخوردار بود درنتیجه همه کلمات درآن مفهوم می‌شد. از سوی دیگر نیایش یک جهت زمین به آسمان دارد و همه دعا را می‌شناسند لذا اگر حرف‌هایی که می‌زدیم همان‌هایی بود که مردم هم دوست داشتند بگویند، پا را فراتر از نوحه گذاشته‌بودیم.
مصطفی محسن‌زاده و سروش رحمانی دو مداح یزدی که نوحه‌خوانی متفاوت آنها چندسالی است طرفداران زیادی پیدا کرده است
محسن‌زاده خاطرنشان کرد: امسال هنگام آهنگسازی این اثر، از یک ماکت کلامی استفاده کردیم تا ملودی را بسازیم و بعد آن را به شاعری بدهیم که انگلیسی را خوب بداند و بتواند از پس کار بربیاید. آهنگساز در این کار، گامی را انتخاب کرده که به گوش مخاطبِ غیرایرانی خیلی فالش نیاید. بر همین اساس گام مینور ِهارمونیک انتخاب شد؛ مینوری که نوای محض نبود بلکه مخالف چهارگاه یا همان همایون بود و پس از آن وارد گام ماژور می‌شد که این مدلاسیون تابه‌حال در هیئت‌های یزدی کار نشده چون انجامش با این جمعیت آسان نیست. در ادامه، کار از همایون به ماهور می‌رفت و بعد نوحه از ماهور شروع می‌شد تا می‌رسید به آخر و دوباره برمی‌گشت به همایون و جمعیت جواب را شروع می‌کردند و این داستان همینطور ادامه داشت. در این اثر سراغ ماهوری رفتیم که شاید خیلی مرسوم نباشد یعنی آنچه مردم زیاد شنیده‌اند، نیست. بلکه یک ماهور عاشقانه است که از گوشه‌های آذربایجانی و خاوران در آن استفاده شده. برای خود این ملودی هم ما یک اندازه‌ای را از نظر هجایی درنظر گرفتیم که بشود کلمات انگلیسی را در آن استفاده کرد. یعنی بحرها را خیلی فشرده نکردیم و از بحر رجز (مستفعلن) کمک گرفتیم.
او ادامه داد: شاعر شروع کرد به گفتن مقدمه و شعر را از فریاد غریبی مردی آغاز کرد که روی نی بهای این غریبی را سرداد و اینکه این فریاد هم هنوز غریب مانده و هم عجیب و اینکه: «ندارد یاری کجا غمخواری/گلوی نابش مانده بی‌‌هم‌فریاد/ داد بی‌داد» بعد بچه‌ها همه می‌گفتند «World needs a light» (جهان به نور احتیاج دارد)، « no man’s alive» (هیچ کسی زنده نیست)، «?who helps Hossein» (کیست که حسین را یاری کند؟) «to kill the night» (برای اینکه شب را از بین ببرد). بعد از این جمله دوباره بچه‌ها می‌گویند «کو هم‌صدایی/ مشکل گشایی /شاید بیاید/ مرد خدایی» که با توجه به معنی اشعار قشنگ این ربط را متوجه می‌شوید. در بیت پایانی که می‌گوید «می‌آید آن صبح امید آرام جان خواهد رسید» مدلاسیون اتفاق می‌افتد و شاعر چقدر این تلفیق شعر و موسیقی را درست انجام داده، وقتی وارد ماهور می‌شوید یک طلوع و روشنی دارد که سراسر امیدواری است. بچه‌ها همین‌که می‌گویند «می‌آید آن صبح امید» انگار یک شعف درونی اتفاق می‌افتد و امیدی داده می‌شود که باید همینجا دست استاد شهاب‌الدین موسوی را ببوسم برای هنرهایی که در جای جای این اثر خلق کرده‌اند.
محسن‌زاده با اشاره به اینکه عموم ما هیئتی‌ها با زبان و لهجه انگلیسی آشنایی نداشته و امکان اینکه کلمات را به درستی برای مخاطب غیر فارسی‌زبان تلفظ کنیم نیست، گفت: تصمیم گرفتیم من یا آقای سروش رحمانی یک‌بار متن را به صورت دکلمه همراه با صدای جمعیت بخوانیم که مشخص شود و بار دوم همه باهم آن را بخوانند. شعر انگلیسی این اثر هم کاری از سرکارخانم صحت که هم توانستند یک معنای کلی از پیام و حرکت امام حسین(ع) بسرایند که برای همه جوامع قابل درک باشد و هم به خوبی هجاها و قافیه‌ها را طراحی کردند که به فرم شعر فارسی نزدیک شود. لذا این کار را می‌شود یک رباعی انگلیسی خواند. در پایان این بحث خاطرنشان می‌کنم؛ اینکه ما چنین حرکتی را در این فضا با این تدابیر شروع کردیم نه تنها افتخار ندارد بلکه صد افسوس و دریغ دارد که همسایگان ما با حداقل دو یا سه زبان صحبت می‌کنند و ما هنوز اندر خم یک جمله‌ایم...
نوحه «الله الله»
این نوحه‌خوان یزدی با اشاره به حساسیت‌هایی که برای آماده شدن یک نوحه دارند، گفت: نوحه‌ها را دو، سه یا حتی هفت ماه قبل محرم به ما سفارش می‌دهند و بعد از اینکه ساخته شد تمرین می‌شود. برای نوحه خودمان هم حدود یک سال زمان صرف می‌کنیم. مدت زمان تمرین دسته‌جمعی هیئت برای یک نوحه هم بستگی به موارد متعددی دارد اما عموما از ۳ شب پیش از آغاز محرم، تمرین‌ها را شروع می‌کنند.
محسن‌زاده درباره هماهنگی جمعیت عزادار و نظم‌شان در سینه‌زنی گفت: این نوع سینه زدن در یزد سابقه دارد و به همین دلیل همه یزدی‌ها بلدند چطور هماهنگ و بدون خروج از ریتم، با یک نوحه سینه بزنند. برخی از هیئت‌ها از ریتم لنگ هم استفاده می‌کنند که خیلی مرسوم نیست. اما سه ضرب و تک ضرب که ریتم‌های درونی است و همه بچه‌های یزد از کودکی با آن آشنا هستند بسیار مرسوم است. به نوعی ریتم گرفتن، شعر حفظ کردن و اجرای این نوحه‌ها با این هماهنگی، در ژن و خون یزدی‌هاست.
محسن‌زاده ادامه داد: همه این دغدغه‌ها برای این است که یک اثر هنری ماندگار و مقبول شود و کمترین خطاها را داشته و بتواند سال‌های زیادی مانا باشد. وقتی طرح اجرای نوحه به زبان انگلیسی رو شد، برخی از هیئت‌های دیگر هم این کار را انجام دادند البته آنطور که می‌دانم یکی «یک‌سال» این طرح را در ذهن داشته و کسی دیگر «دو هفته» اما متاسفانه خروجی کار اینطور بود که مثلا نوحه‌خوان یک بند انگلیسی ساخته بود و در آغاز نوحه می‌خواند و همه سینه می‌زدند با این مضمون که: «ای مهمانان خارجی خوش آمدید به شهر ما که اکنون در حال عشق‌ورزی به امام حسین علیه السلام و یارانش که قربانی دغل و فریب شدند. فداکاری آنها خیلی خونین بود ولی برای اسلام این فداکاری مثل حیات تازه در بدن بود» یا دیگری مقدمه زیبایی که چند سال‌ست در آغاز نوحه می‌خواندبه زبان انگلیسی دکلمه می‌کرد.
او با بیان اینکه «خیلی وقت‌ها کسانی که تخصص کافی برای انجام کاری ندارند دست به آن کار می‌زنند و متاسفانه در مرثیه یزد در شعر و آهنگ این خیلی فراوان است» گفت: برای یک کار هنری و فرهنگی مخصوصا در زمینه مذهب که با اعتقادات و ارزش‌هایی که بستر اصلی جامعه‌مان را تشکیل می‌دهد سر و کار دارند، باید خیلی روی اِلِمان‌ها و فاکتورهایی که استفاده می‌کنیم توجه داشته و برای انجامش مانند سایر امور، از آدم‌های متخصص استفاده کنیم تا بتوانیم اثری از هر حیث حساب شده تحویل جامعه بدهیم.
این نوحه‌خوان خاطرنشان کرد: در موسیقی مذهبی، مخصوصا در نوحه‌های یزد، با اینکه حساسیت هیئت‌ها روی بدیع بودن آهنگ‌ها خیلی زیاد است اما افراد بی‌اطلاع از مبانی موسیقی دست به این کار می‌زنند و بلغوری از لحن‌ها و اشعار را در این قالب می‌گنجانند که حکایت گر تو قرآن بدین نمط خوانی‌ست. و گاهی که الحانی زیبا خلق می‌شود نه آغازی دارد و نه انجامی و در فرمی نامناسب یا ناهمگون باجرا درمی‌آید، این روند خالق آثار ضعیف و ناقص است که به روند حرفه‌ای شدن گوش و سلیقه مخاطب لطمه می‌زند.
او تصریح کرد: در شعر شاید وضع بدتر هم باشد؛ چون موضوع عاشورا متنی است که همه از قبل با آن آشنا هستند و خیلی راحت می‌شود همان روضه‌ها و متنها را تبدیل به نظم و نوحه کرد و خیلی‌ها هم همین کار را می‌کنند و هنوز بخش قابل توجهی از مخاطبان ما هم این سلیقه را پذیرفته و از نوگرایی در جهت اندیشه رویگردانند. هنر شاعری با معنای تمام خود در شعر آئینی و عاشورایی بسیار کم اتفاق می‌افتد؛ مخصوصا در نوحه. چون هم بخش فرهیخته جامعه به نوحه و قالب نوحه توجهی ندارند و هم عرصه‌ای تخصص است. نوحه‌ها شکل ترانه دارند و کسی که می‌خواهد شعرشان را بگوید باید حتما ترانه‌سرا بوده و با وزن‌ها و موسیقی و تلفیق این دو خیلی خوب آشنا باشد و علاوه بر آن، در باید بتواند مفاهیم و دیدگاه‌ها را در قالب‌های تنگ و نامعمول نوآوری کند. اما متاسفانه آنچه اتفاق می‌افتد تکرار همان مضامین با همان کلمات است. بعضی از متشاعران؛ کلمه، عبارت و مفهومی که شاعری سرآمد ابداع کرده را در میان حروف‌شان می‌گنجانند که اگر آن را الک کنی چند کلمه حرف حساب هم از خودشان در نمی‌آید!! اما آنقدر این سخن ناب دستمالی می‌شود که اثرگذاری‌اش از بین می‌رود.
محسن‌زاده یادآور شد: پیشنهاد من به دوستان مرثیه‌ساز و نوحه‌خوانان ارجمند این‌ست که در جلساتی که افراد متخصص حضور دارند طرح‌ها و ایده‌ها و ملودی‌های پیشنهادی نوحه‌ها عرضه شود و پس از ترمیم و ارتقا، شعریی مناسب برآن پوشانده و اجرا شود تا چهره حسینیه ایران بهتر بدرخشد.
