زنان و شهرهای مردانه/معماری که "حریم" نیست

به گزارش ایلنا به نقل از شهر فردا؛ اندرونی، بیرونی، حیاط، دالان و پیشگاه و هشتی، همه اینها زمانی قسمتی از معماری خانه‌های بود حاصل هنرنمایی معمارانی که اگر چه جامعه شناسی نخوانده بودند اما جامعه را خوب می‌شناختند.

ایجاد آسایش در کنار حفاظت از حریم افراد بدون شک هنر معماران قدیم بوده است. اگر سری به بافت قدیم تهران، البته آنهایی که هنوز از گزند تغییرات و تخریب‌های بی‌حساب و کتاب دور مانده، مانند محله قدیمی شاپور سری بزنید هنوز آثاری از هشتی‌های قدیمی را می‌توان دید که در واقع حریمی برای خانه و اهل خانه بود را می‌توان دید.

مردم در محله‌ها قدیم نیز خود پاسدار حریم و حرمت بودند، فرقی بین جاهل و زاهد هم نبود و غربیه در محله و گذر جرات نگاه چپ کردن به ناموس مردم را نداشت "ناموس مردم ناموس خود افراد بود".

اگرچه جامعه آن زمان حضور و مشارکت زنان را در امور اجتماع نه تنها ضروری نمی‌دانست بلکه آن را نهی نیز میکرد اما این مانع از در نظر گرفتن فضاهای شهری برای حضور زنان نمی‌شد. گواه آن نیز حسینه‌های عزاداری ویژه زنان در تهران قدیم و باغ سپهسالار و کوی مروی است که محیطی زنانه را برای حضور بانوان برای خرید ملزوتشان در اختیار آنها قرار می‌داد.

امان الله قرایی مقدم جامعه شناس معتقد است معماران قدیم شاید مهندس نبودند اما به یکی از اصول علم معماری اشراف داشتند و آن رابطه معماری و جامعه بود.

"اگر یک آرشیتکت وضعیت فرهنگی، اجتماعی، ارزشی، هنجاری، اعتقادی و دینی منطقه را که می خواهد در آن ساخت و ساز کند نشناسد بدون شک طراحی های آن با عدم اقبال و شکست مواجه خواهد شد."

اما روند شتابان توسعه در کشور به علت آماده نبودن بسیاری از ساختارها و زیرساخت‌ها نتوانست آهنگ پیشرفت را به طور هماهنگ و یکسان در همه بخش‌های کشور برقرار کند.

معماری شهری مهربانانه نیست

یکی از این بخش‌ها که نتوانست خود را با روند توسعه هماهنگ کند، معماری شهری است. معماری که به گفته قرایی مقدم بر خلاف معماری گذشته "مهربانانه" نیست و این نامهربانی بیشترین تاثیر را برزنان داشته است.به عبارتی معماری شهر ما بیشتر مردانه است.

مهربان نبودن ساخت و ساز شهری ما با زنان همان احساس امنیتی است اجزای یک شهر به آن می‌دهند.

حال آنکه با توجه به پررنگ شدن نقش زنان در اجتماع، امنیت نقشی تعیین کننده را در افزایش مشارکت‌های اجتماعی زنان ایفا می‌کند.

واقعیت این است که امنیت یک اجتماع سالم و احساس امنیت بسترساز توسعه جوامع انسانی است و به اعتقاد جامع شناسان یکی از مهمترین عوامل تهدید کننده مردم در فضای عمومی، ترس و احساس ناامنی است.

ناامنی مکانها و فضاهای عمومی، نشاط و سلامتی را در زندگی روزمره مختل می‌کند و با ایجاد مانع بر سر راه رشد فرهنگی و مشارکت عمومی، هزینه‌های بسیاری را بر جامعه تحمیل می‌کند.

قرایی مقدم در این مورد نیز می‌گوید: ما در تهران هم شهرک غرب و اکباتان داریم هم شوش و مولوی هم سعادت آباد را داریم و هم دروازه دولاب. معماری شهری در این مناطق کاملا متفاوت است. یکی خیابان‌ها و کوچه‌های عریض و دارای روشنایی و دید وسیع و حتی نگهبان کوچه و محله و در دیگری خیابان‌ها و کوچه‌های تاریک و باریک و تو در تو که حتی تردد در روز نیز در برخی از این مناطق برای مردان ترسناک است چه برسد به زنان.

وقتی محله پشتوانه احساس امنیت است

" شاید برخی بگویند خوب بسیاری از این کوچه‌ها و گذرها در محلات در قدیم نیز همین گونه بود اما این افراد مسلما یک مورد را نادیده گرفته اند و آن مردم محلات در قدیم و حال حاضر است."

این جامعه شناس توضیح می‌دهد که در قدیم در محله ها همه همدیگر را می‌شناختند و مطلع بودن از حال همسایه حتی از چهل خانه آن طرف تر هم بود یک تکلیف به حساب میامد به ویژه آنکه دین اسلام نیز بر اهمیت همسایه تاکید دارد و همین شناخت مردم از یکدیگر محله را از یک احساس امنیت پر می‌کرد چیزی که این روزها دیگر به دست فراموشی سپرده شده است.

" اکنون آپارتمان نشینی با وجود اینکه فاصله خانواده‌ها را با همسایه شان تا حد یک دیوار آجری چند سانتی کاهش داده اما عملا دور آنها دیواری آهنین و نفوذ ناپذیر نامرئی ساخته به طوری که حتی مردم در یک آپارتمان حتی اگر ده سال هم زندگی کنند هم دیگر را به نام نمی‌شناسند و روابط به سلام و والسلام محدود شده است."

قرایی مقدم معتقد است مردم قدیم ناموس مردم را ناموس خود می‌دانستند و خود را در قبال آن مسئول. این همان احساس مسئولیت و حس تکلیفی شهروندان نسبت به یکدیگر است که امروز گمشده زندگی شهرنشینی ماست و جای خود را به بی‌تفاوتی داده است.

گواه این نکته نیز داستان تلخ و تکراری نظاره گر بودن شهروندان از حوادثی است که جای خود را به کمک کردن به دیگران داده است.

مبلمان شهری برای استراحت زنان مهیا نیست

اما از محلات و کوچه‌ها که کمی دور شویم و به خیابان‌ها و سطح شهر برسیم نیز کمبودها خود را نشان می‌دهد.

نیره توکلی جامعه شناس در این بار می‌گوید: ما در حال حاضر برای زنان به ویژه زنان باردار فضای امن و آسایش نداریم. مبلمان شهری برای استراحت زن مهیا نیست. مادران نمی‌توانند کالسکه بچه را بیرون ببرند. زن باردار و بچه دار باید با ماشین بیرون بیاید تا امن باشد.

وی معتقد است که زنان در نظر طراحان شهری مغفول مانده اند بنابراین، دستشویی و فضای سبز کافی و دیگر امکانات رفاهی در شهرهای ما وجود ندارد. اگر پیاده رو هم باشد، یا در تصرف موتورسواران است یا برج سازان. چرخ‌های کالسکه زنبیل خرید و چمدان در شهر نمی‌چرخد و همین موجب شده به شدت به ماشین وابسته شویم.

اما روح الله باقری کارشناس طراحی محیط معتقد است برخی کج سلیقه‌گی‌ها و یا عدم صرف وقت کافی در طراحی های شهری موجب به وجود آمدن سرپناه‌ها و مامن‌هایی برای بروز بزه در شهر شده، چه بسا با یک تغییر کوچک در قسمنی از میلمان شهر، جایی برای پناه معتادان یا خلافکاران در گوشه و کنار شهر ایجاد نشود.

به گفته باقری نورپردازی‌ها در شهر نیز اکنون خود به یک تخصص تبدیل شده به طوری که نورپردازی مناسب خود می تواند در ایجاد احساس امنیت در مناطق مختلف شهری نقش ایفا کند.

شهرها از نظر امنیت جاذبه‌ای برای زنان ندارند

جامعه شناسان براین باورند که زندگی زنان در شهرها همواره تحت تاثیر نبود امنیت شهری واقعی یا بالقوه است و این امر مانعی دیگری برای زنان است که نتوانند شهروندانی فعال و همه جانبه باشند. شهرها از نظر امنیت جاذبه‌ای برای زنان ندارند و آنها در هنگام تردد در سطح شهر فاقد امنیت جسمی و روحی لازم هستند که این امر در بخش حمل ونقل و جابه جایی در شهر بیشتر نمایان می‌شود.

تردد زنان در بسیاری از مناطق شهرما در برخی از ساعات شبانه روز با مشکل جدی مواجه است. تاکسی‌های ویژه بانوان در طول روز بسیار کم و در طول شب نایاب است.

به نظر می‌رسد مشارکت دادن زنان در حفظ و امنیت با برنامه ریزی شهر و مدیریت شهری می‌تواند در برطرف کردن بسیاری از این کمبودها موثر باشد. به قول معروف باید زن بود تا حس زنان را دریافت و احساس امنیت یا ناامنی را درک کرد.

از سوی دیگر تقویت حس نظارت طبیعی و مردمی بر فضاهای عمومی از طریق ترویج فرهنگ مسئولیت پذیری و کنترل فضا به وسیله خود شهروندان به ویژه بانوان خود می توان برای امن تر کردن فضاهای شهری موثر و کارآمد باشد.

 گزارش از حسین جمشیدیان