جای خالی مایکل مور در سینمای مستند ایران/ نگاه امیدبخش در سینما نداریم

سیدمهدی دزفولی (نویسنده و مستندساز) در گفتگو با خبرنگار ایلنا، با اشاره به اینکه مستند «کاپرا کجاست؟» به کارگردانی مهدی انصاری که قرار است به زودی از تلویزیون پخش شود یک اثر پژوهشی خوبی‌ست که به نکات قابل تاملی اشاره کرده، گفت: «کاپرا کجاست؟» را می‌توان مستند نخبگانی و دغدغه‌مند دانست.

وی ادامه داد: مستند «اختاپوس»، اثر قبلی ایشان، به دلیل فضای جستجوگری که داشت، می‌توانست برای عموم مردم جذاب باشد و جریان‌ساز هم شد اما اکثر مستندهایی که مهدی انصاری می‌سازد، بیشتر حالت نخبگانی دارد و می‌تواند جریانی در این فضا ایجاد کند اما شاید در دل جامعه نتواند برش جدی داشته باشد و حرفش دقیق شنیده شود که این برای یک مستند ضعف محسوب می‌شود.

این مستندساز با بیان اینکه «کاپرا کجاست؟» تا حد زیادی مستند آرشیوی است، تصریح کرد: تنها یک بخش‌هایی از مستند ضبط شده و کارگردان جلوی دوربین رفته که از نظر فرمی اثر متوسطی است اما از نظر محتوایی اثر متوسط به بالایی است و به دلیل موضوعی که بدان توجه کرده و پرداخته، قابل تقدیر است.

دزفولی با اشاره به اینکه ژانر مستند در ایران با یک مخاطبان محدودی سروکار دارد، بیان کرد: از نظر من مستند در ایران نباید به‌گونه‌ای کار شود که تنها عده محدودی بتوانند آن را درک کنند بلکه باید زبان کار سهل و همه فهم باشد تا اکثریت مردم بتوانند با آن ارتباط برقرار کنند چراکه اگر مستند خوب دیده و حرفش شنیده نشود، انگار اصلا ساخته نشده است و این نکته‌ای است که باید به آن توجه کرد.

وی ادامه داد: سینمای مستند، فردی به نام مایکل مور دارد که پیچیده‌ترین مفاهیم و موضوعات کشور آمریکا را به اصطلاح بسیار شسته و رفته بیان می‌کند که بسیاری از مخاطبان عام با آن ارتباط برقرار می‌کنند و جریان‌ساز هم می‌شود به همین دلیل سینمای مستند در این جوامع جدی است و مخاطب گسترده دارد، اما متاسفانه ما در ایران به این جایگاه نرسیده‌ایم و ضعف جدی داریم. از سوی دیگر در ایران لحن بیان بیشتر مستندسازانی که آثاری با موضوعات اجتماعی و فرهنگی می‌سازند، به‌گونه‌ای است که مخاطبان عام کمتر می‌توانند با آن ارتباط برقرار کند.

به گفته این مستندساز، اگرچه ساخت مستندهای آرشیوی سخت‌تر از تولید یک مستند است اما اساسا مستندهایی که تا حد زیادی از آرشیو بهره می‌برند، بعضا جذابیتی برای مخاطب ندارند و این هم ضعف مستندهای آرشیوی در کشور ماست.

دزفولی با بیان اینکه «کاپرا کجاست؟» نگاه کارگردان به موضوعی که بدان پرداخته، بی‌طرف نبوده است، اظهار کرد: در این مستند بخش‌هایی از صحبت سینماگران را می‌بینیم که در محافل مختلف سعی دارند بگویند ما آینه جامعه هستیم و به همین دلیل آثارمان را اینگونه می‌سازیم و تیره و تار است.

این مستندساز افزود: مهدی انصاری به این مساله که اساسا ما در سینما نگاه امیدبخش نداریم و دائما تاریکی و ناامیدی نشان داده می‌شود، انتقاد دارد و شرایط امروز جامعه ایران را با یک مقطع زمانی در آمریکا مقایسه می‌کند و می‌گوید فرانک کاپرا، کارگردان زن سینمای آمریکا، توانسته است در شرایط نامساعد اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و… سینمای امیدبخش را به وجود آورد اما سینماگران ما چنین نمی‌کنند و از این نظر محکوم هستند که حرف درستی هم هست.

دزفولی تاکید کرد: اگر کارگردان در «کاپرا کجاست؟» می‌توانست به جای استفاده از سخنان سینماگران در محافل هنری، با آن‌ها مصاحبه مستقیم و رو در رو کند و وارد دیالوگ و چالش شود یعنی کار را از حالت آرشیوی خارج کند و به سمت کار تولیدی برود، شاید تاثیرگذاری‌اش بسیار بیشتر می‌شد اگرچه مستند از آرشیو خوبی بهره برده و به تاریخ سینما اشاره دارد.

وی در بخش دیگری از صحبت‌های خود با بیان اینکه سینمای ایران در دهه ۶۰ از فیلم‌هایی بهره برد که تا حد زیادی تلاش می‌کردند روحیه حماسی را در مردم ایجاد کنند و به جامعه امید بدهند، مطرح کرد: این مهم بود که سینما در مقطعی این کارکرد را داشته باشد البته سینمای ما بعد از انقلاب با سختگیری‌هایی که اتفاق افتاد و چهره‌های بعضا ضد حرکت انقلابی مردم که فرصت حضور و بروز پیدا کردند، دچار رکورد شد اما از دهه ۶۰ دوباره روح جدیدی در آن دمیده شد که تا اواسط دهه هشتاد ادامه داشت.

این مستندساز در پایان با بیان اینکه از نیمه دهه ۹۰ به این سمت سینمای ایران افرادی را به خود دید که خیلی به دنبال کمک به جامعه‌شان نبودند و تصور می‌کردند هر چه شرایط را تیره و تار نشان بدهند، موفق‌تر و بهتر هستند و در جشنواره‌های خارجی بهتر دیده و تشویق می‌شوند، خاطرنشان کرد: تماشای این مستند بدین دلیل حائز اهمیت است که مخاطبان به این مساله پی ببرند که اهمیت و جایگاه صنعت سینما چیست و در ایامی که مردم به دلایل مختلف مایوس هستند و مشکلات مختلف باعث شده است نسبت به آینده بدبین باشند، سینما و فیلمسازی توانسته چه نقشی را ایفا کند؟ همچنین هنرمندی که اصیل است و می‌خواهد برای جامعه‌اش کار کند چه کارهایی می‌تواند انجام بدهد و ناجی مردمش شود. امیدوارم به حرف مستند که تلاش کرده به نکات مغفول اشاره کند، اهمیت داده و شنیده شود.

مستند «کاپرا کجاست؟» به تهیه‌کنندگی و کارگردانی مهدی انصاری که نگاهی انتقادی به سیاه‌نمایی در آثار هنری-تصویری ایران و واکاوی جایگاه امید در سینمای ایران دارد، تازه‌ترین محصول مرکز مستند سوره است که به تازگی رونمایی شده و طی روزهای آینده از تلویزیون پخش می‌شود.