حلقه گمشده بنادر و تجارت باستانی منطقه آزاد اروند

به گزارش ایلنا به نقل از روابط عمومی منطقه آزاد اروند؛ اولین بار عیلامیان در محلی که کارون به خلیج فارس می‌ریخت، شهری به نام «ناژیتو» بنا کردند تا دروازه تجاری کارون باشد. پس از آن، هخامنشیان در دلتای کارون آبادی دیگری به نام «اگنیس» بنیان نهادند. آبادان نیز در دوران‌های عیلامیان و هخامنشیان با نام‌های «مسنه» و «خاراکس» خوانده می‌شد و شهری بندری بوده است.

«اهمیت تاریخی و تجاری بنادر تاریخی منطقه آزاد اروند»

در اوایل قرن هفتم هجری قمری (سیزدهم میلادی)، حکومت ملوک کیش برای کنترل مسیرهای تجاری عراق اقدام به احداث دژی در روستای بزرگ “بلجان” نمود و فرمانداری را در آنجا مستقر کرد. موقعیت جغرافیایی “بلجان”، به عنوان لنگرگاه کشتی‌های کیش در میانه راه دریایی – رودخانه‌ای بغداد، دجله، بصره و عبادان به سمت خلیج فارس و هندوستان قرار داشت که از دلایل اصلی انتخاب آن برای ساخت دژ به شمار می‌رفت.

کالاهای وارداتی از هند، از این مسیر به مناطق ساحلی دجله و فرات منتقل و سپس به آسیای صغیر و اروپا صادر می‌شدند. یکی از نقاط بندرگاهی مهم برای تجارت و بازرگانی، نقطه اتصال کارون، اروند و بهمنشیر در محل تشکیل اروندرود واقع بوده است. اهمیت راهبردی این آبراهه چنان بود که در سال ۶۸۲ هجری قمری (۱۲۳۰ میلادی)، سفیری که حامل شاه سراندیب (سیلان امروزی) برای منصور سیف قلاودن بود، علی‌رغم دشمنی ممالیک مصر با ایلخانیان، از مسیر طولانی جاسک ـ کیش ـ اندرابی ـ سیراف ـ بردستان ـ بوشهر ـ خارک ـ جنابه ـ مهروبان ـ عبادان ـ محرزی ـ ابله ـ بصره ـ واسط ـ بغداد و شام به مصر رفت. این واقعیت نشان‌دهنده استمرار رونق و امنیت نسبی این مسیر تجاری حتی در شرایط تنش و دشمنی سیاسی بوده است.

شواهد باستان‌شناسی مرتبط با بازرگانی منطقه آزاد اروند

یافته‌های باستان‌شناسی در کیش، به ویژه کاوش‌های محمود موسوی در سال ۱۳۷۱، نشان از کشف بندرگاه وسیع “حریره” به طول ۳ کیلومتر و عرض یک کیلومتر در شمال جزیره دارد. در این کاوش‌ها، یک خیابان شمالی-جنوبی شناسایی شد که بندرگاه و محله صنعتی و بازار را به میدان مرکزی متصل می‌کند. در کاوش‌های باستان شناسی، انبارهایی جهت نگهداری خرما و واحدهایی برای استخراج شیره خرما وجود داشته است که احتمالاً با فعالیت‌های ترانزیتی خرما از کیش به سمت هندوستان مرتبط بوده‌اند. با توجه به اینکه جزیره کیش فاقد نخلستان‌های قابل توجه بوده، احتمال می‌رود خرمای وارداتی از مناطق خرماخیز چون بصره، عبادان و محرزه به کیش آورده شده و از آنجا به شرق آسیا صادر می‌شده است.

«تحول باستان‌شناختی مسیرهای تجاری و نقش بنادر آبادان و خرمشهر» با مقایسه سه دوره حکمرانی ملوک کیش می‌توان دریافت که در دوره سوم، برخلاف ادوار قبلی که تمرکز تجاری آنان بیشتر بر شبه‌جزیره عربستان و سواحل شرقی آفریقا بود، به دلیل افول تجارت عراق در پی سقوط بغداد به دست مغولان و ظهور قدرت دریایی ایلخانان، خاندان آل طیب در پی درگیری با مصر بر سر کنترل آبراه‌های اروندرود و بندرهای محرزه و عبادان (واقع در محل اتصال کارون، اروند و بهمنشیر) ناچار به تمرکز تجارت با هندوستان شدند.

نقش تاریخی تجار کیش در شبکه‌های تجارت اقیانوسی و بنادر خرمشهر و آبادان

سعدی شیرازی که در حدود سال‌های ۶۲۵ تا ۶۵۰ هجری قمری (۱۲۲۷ تا ۱۲۵۲ میلادی) به سفر پرداخته بود، در یکی از شب‌ها میهمان تاجری در کیش شد که دارایی او بالغ بر ۱۵۰ شتر، ۴۰ برده و سرمایه‌هایی در ترکستان و هند و اموال امانتی بود. توصیف سعدی از آرزوهای تاجر، به‌طور غیرمستقیم شبکه گسترده راه‌ها و کالاهایی که کیش در آن ایفای نقش داشته را اشاره می کند، گوگرد پارسی به چین، کاسه چینی به روم، دیبای رومی به هند، فولاد هندی به حلب، شیشه حلبی به یمن، بَرد یمانی به پارس، ادویه هند به عبادان و خرمای محمره (خرمشهر) به هند، که مکمل همان مسیر گسترده تجارت اقیانوس هند است. اگر چنین گفتگوهایی واقع‌بینانه بوده باشد، نشانی از وجود تجار دوره‌گرد و فعال در سطح بین‌المللی است که تحرک بالای آنان مرهون گسترش امپراتوری مغول و اشتراک منافع تجاری و امتیازات خاص تجار مسلمان در سواحل اقیانوس هند بوده است.

یافته‌های باستان‌شناسی در بنادر تاریخی منطقه آزاد اروند (آبادان و خرمشهر)