جامعه‌ آکادمیک ما گرایش دارد از کنار آثار پاپ پژمان عبور کند

به گزارش خبرنگار ایلنا، مراسم یادبود احمد پژمان موسیقی‌دان و آهنگساز ایرانی که چندی پیش در لس‌انجلس درگذشت، شامگاه پنجشنبه سیزدهم شهریورماه در خانه پایور برگزار شد.

در این جلسه بهمن فرمان‌آرا کارگردان سینما، محمدرضا تفضلی آهنگساز و استاد دانشگاه هنر، آروین صداقت کیش رهبر ارکستر و استاد دانشگاه شیراز، علی صمدپور آهنگساز و موسس خانه پایور به همراه مانی جعفرزاده آهنگساز و منتقد موسیقی  حضور داشتند.

تنها 4 فریم درآوردیم 

 چهار فیلم فرمان‌آرا بر اساس داستانهای هوشنگ گلشیری ساخته شدند و موسیقی متن همه آن‌ها را احمد پژمان ساخته است. به گفته فرمان‌آرا دغدغه او و پژمان در هر فیلمی برای موسیقی این بود که هر دو موسیقی که قرار است روی فیلم بنشیند را دوست داشته باشند.

کارگردان «خانه‌ای روی آب» گفت: «همیشه معتقد بودم که موسیقی به فیلم کمک می‌کند و به آن اصرار داشتم.» 

فرمان‌آرا گفت: «برای فیلمم از احمد پژمان خواستم موسیقی متن بسازد؛ چراکه آهنگسازی او بر روی شعر نیما که در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان انجام شده بود را شنیده بودم. وقتی به او گفتم موسیقی فیلمم را بسازد گفت تا حالا نساخته‌ام. گفتم من می‌دانم چه می‌خواهم و با تو در اینباره صحبت می‌کنم. که اگر می‌خواهی موسیقی متن درست کنی باید همان احساسی که در حین خواندن شعر یا یک مقاله زیبا در دلت می‌نشیند را در نظر بگیری؛ دقیقا برای سینما هم همینگونه است. به منزلش رفتم و او برایم تکه‌هایی را با پیانو می‌زد، تنها چیزی که از او خواستم این بود که از سازهایی که اروپایی هستند استفاده نکند چون فیلم‌های من کاملا ایرانی بود و به تاریخ این ممکلت ربط داشت و دوست نداشتم کسی وسط فیلمهایم ویولن بزند. این کار را شروع کردیم و آقای رهبری هم آن زمان در ایران بودند و قرار شد ایشان موسیقی را ضبط کند که در استودیو رادیو آن را ضبط کردیم. مهمترین مساله از نظر من این بود که احمد فهمیده بود من چه میخواهم. الان هم شما اگر فیلم شازده احتجاب را ببینید اثر موسیقی آن را خیلی خیلی تاثیرگذار می‌دانید. این شروع رفاقت ما بود.» 

وی افزود: «زمانیکه با پژمان صحبت یک کار هنری را می‌کردی او اطلاعات زیادی می‌خواست. برای ساخت موسیقی یک فیلم اگر آهنگساز کارش را بلد باشد صدتا سوال راجع به فیلم می‌پرسد، پژمان اینگونه بود و ما حتی درباره فریم‌های فیلم نیز با هم صحبت می‌کردیم. تقریبا ۲۵ روز مداوم درباره معنی سایه‌های بلند باد و چیزهای دیگری که از فیلم می‌خواست بداند سوال می‌کرد و یادداشت برمی‌داشت. سوال‌ها عمیق بودند و راجع به همه چیز در فیلم بود.» این گفته تصدیق فرمان‌آراست بر دقت و پرسشگری پژمان و جدیتش در یافتن درکی از فیلمی که می‌خواهد آهنگش را بسازد. «سر فیلم سایه‌های بلند باد پژمان به من گفت که بگذار این موسیقی را در لندن ضبط کنم چون درآنجا امکانات ضبط بسیار خوبی دارند.» 

بالاخره هزینه ضبط موسیقی فیلم «سایه‌های بلند باد» در لندن را فراهم می‌کنند و احمد پژمان به لندن می‌رود و بعد از یک ماه و اندی همراه با موسیقی ضبط شده با ارکستر سمفونیک لندن برمی‌گردد.

کارگردان «سایه‌های بلند باد» گفت: «ما فکر می‌کردیم مثل اغلب موسیقی‌هایی که بدون حضور کارگردان ضبط می‌شود باید فریم‌های زیادی از فیلم در بیاوریم تا با موسیقی ساخته شده بخواند. یکی از مهمترین نکته‌ها در ساخت سایه‌های بلند باد این بود که وقتی موسیقی و فیلم را کنار هم گذاشتیم فقط ۴ فریم درآوردم. پژمان آنقدر با دقت یادداشت برداشته و موسیقی را ساخته بود که دقیقا مطابقت داشت و برای بار دوم به من نشان داد که خیلی عمیق‌تر به موسیقی فیلم توجه کرده. البته این فیلم گرفتار سانسور شد و مدت‌ها نمایش داده نشد اما ارتباط ما خیلی محکم‌تر شد.» 

پژمان شخصا در زمان حیاتش کلیه اسناد و نوشته‌هایش را به علی صمدپور جهت استفاده در خانه پایور سپرده است. به سبب رفاقتی که پس از نشر آلبوم «دیورتیمنتو» توسط خانه هنر خرد به مدیریت صمدپور بین او و استاد پژمان برقرار می‌گردد متعاقبا اهدای کلیه دستنویس‌ها نیز از روی علاقه و شناخت صورت می‌گیرد. 

موسیقی‌دانی که مدام آثارش را ویرایش می‌کرد

آروین صداقت کیش، استاد دانشگاه و رهبر ارکستر، گفت: آن‌هایی که پژمان را می‌شناسند همواره تایید می‌کنند که این استاد فقید مدام آثارش را ویرایش می‌کرد و ممکن است طرح اولیه یک موسیقی ساخته او که نت‌نویسی هم شده، بعدا با آنچه منتشر شده تطابقی نداشته باشد و نسخه‌های دیگری با همان نام بعدا نوشته و جایگزین شده باشد.

وی درباره اسناد دستنویس و بایگانی باقیمانده از احمد پژمان در خانه پایور که به دید عموم گذاشته شده بود، اینگونه گفت: به احتمال زیاد دست‌نوشته‌های بعضی از اولین نسخه‌های آثار احمد پژمان در خانه پایور در اختیارشان است. چراکه اکنون به طور مثال نسخه دست‌نوشته موسیقی فیلم «سایه‌های بلند باد» که در خانه پایور در معرض دید عموم است با آنچه که در فیلم می‌شنویم تطابق زیادی ندارد. و تاکنون تلاش برای ربط آن با موسیقی‌ای که در فیلم می‌شنویم مثمرثمر نبوده است. مشخص است که پژمان چند نسخه پاتیتور برای این فیلم نوشته و آهنگسازی کرده و نسخه اهدایی موجود در خانه پایور دقیقا همانی نیست که برای این فیلم سینمایی در لندن ضبط شده و روی اثر موجود است.

او افزود: در خصوص اثر معروف راپسودی نیز همین ماجرای نسخه‌های متعدد دستنویس و عدم تطابق صادق است. همانگونه که در ضبط مجدد اثر «عیاران» یک اثر جدید متولد شد. این رهبر ارکستر ابراز داشت کلیه نسخه‌های دستنویس همگی پاکنویس هستند و دقت زیادی دارند. 

صداقت‌کیش بیان کرد: سند اداری بسیار جالبی در میان اسناد اهدایی پژمان وجود دارد و آن نامه‌ای به امضای مهرداد پهلبد وزیر قدرتمند فرهنگ و هنر وقت است، او با پیشینه عمیق خانوادگی در موسیقی (سالار معزز و مین‌باشیان‌ها)  نامه به احمد پژمان نوشته و ابراز کرده که «نواری را که فرستادید شنیدم».

در آثار پژمان شاهد بسط و گسترش غربی نیستیم

محمدرضا تفضلی نیز  در خصوص سه اثر احمد پژمان سخن گفت که هر سه در دهه ۶۰ میلادی ساخته شده‌اند و در سه ژانر متفاوت موسیقی سمفونیک، مجلسی و اپرا هستند.

این آهنگساز در خصوص نحوه بسط و گسترش آهنگسازی در اثر راپسودی پژمان چنین ارزیابی کرد: «پیشروی در جاهایی با آنچه در موسیقی غربی هست شباهت‌هایی دارد و در جاهایی ندارد. در عمده آثار پژمان پیشروی با ریتم و واریاسیون‌های ارکستری انجام شده چراکه باعث تنوع سازبندی، کنجکاوی و جلورفتن می‌شود.

او ادامه داد: ما در عمده آثار پژمان شاهد بسط و گسترش غربی نیستیم اما در اثر «راپسودی» اینگونه هست. آزادی عملی که در شکل‌گیری فرم او وجود دارد در اینجا هم دیده می‌شود. یعنی در حین ساخت اثر، فرم کار پژمان شکل می‌گیرد و اتفاقا فرم شکیل می‌شود. به تعبیری به همان نبوغی برمی‌گردیم که بارها به آن اشاره شده است. خالق راپسودی، به صورت شهودی هارمونی را انتخاب می‌کرد و از آن جنس آهنگسازانی بود که می‌نواختند و وقتی به دلشان می‌نشست آنرا می‌نوشتند. »

تفضلی در ادامه در خصوص قطعه «سوناتین» پژمان که آهنگسازش آن را قطعه «دودکافونیک» می‌نامید ابراز داشت که تنها چیزی که نیست همان دودکافونیک است. بلکه این قطعه به زبان «نئوتُنال» یا همان «تُنال پیشرفته» یا «تُنال شناور» هست و تصور استاد پژمان از اثر خودش صحیح نیست.

تفضلی مدرس دانشگاه هنر در خصوص اپرای دلاور سهند پژمان، نقد محمود خوشنام بر لیبرتونویس را تایید کرد، چراکه لیبرتو این اپرا داستان بابک خرمدین نیست و بیشتر جریانات عاشقانه در آن جریان دارد اما نقطه قوت اپرا همان موسیقی پژمان بوده است. 

موسیقی پاپ پژمان محبوب نیست

مانی جعفرزاده، آهنگساز و منتقد موسیقی نیز در خصوص بخش آهنگسازی موسیقی پاپ استادش گفت او آدم بسیار متنوعی بود و در برخی جاها این تنوع زیاد پهلو به تناقض می‌زد. چراکه او گاهی نظری را بیان می‌کرد و مدت کوتاهی بعد از آن نظرش تغییر می‌کرد.

وی اشاره کرد که موسیقی متن فیلم «سایه‌های بلند باد» که با یک ارکستر کامل در لندن ضبط و صدابرداری بسیار حرفه‌ای شده است، از لحاظ تولید یا اصطلاحا پروداکشن بزرگ‌ترین پروژه‌ای است که در تاریخ سینمای ایران انجام شده است.

به نظر جعفرزاده احتمال دارد هرگز هم دیگر چنین پروژه‌ای در سینمای ایران امکان‌پذیر نباشد. این منتقد موسیقی اهمیت احمد پژمان را در این ندانست که او آهنگساز موسیقی پاپ بوده است و عنوان داشت که اغلب جامعه‌ی آکادمیک ما گرایش دارد به این که از کنار این بخش از فعالیت‌های پژمان بگذرد و مثلا بگوید که این قسمتی از امرار معاش و زندگی روزمره‌ی پژمان بوده است.

وی اظهار نظر کرد که پژمان در حوزه موسیقی پاپ آهنگساز موفقی نیست هرچند که در آثار پاپ او خلاقیت نیز وجود دارد. 

دریغا گوی خاقان

هومن خلعتبری رهبر ارکستر و از شاگردان احمد پژمان هم در یک پیام ویدیویی با شعری از نظامی در رثای استادش خاقانی آغاز و از احمد پژمان یاد کرد.

او اشاره کرد که تا آنجا که دستش می‌رسیده از آثار این آهنگساز بزرگ در برنامه‌ی اجراهای خودش گنجانده است.

وی همچنین ابراز امیدواری کرد که ضبط‌های از آثار احمد پژمان با رهبری خودش که به دلیل مسائل مربوط به حقوق معنوی تاکنون منتشر نشده به زودی به دست مردم برسد.

عکاس محمودرضا نوربخش