خطری که همچنان کنار گوش «هامون» است

در حالی که چالش درباره حق آبه ایران از رودخانه مشترک هیرمند با افغانستان هنوز پس از یک سده ادامه دارد، دولت یازدهم چند باری این موضوع را به افغانستان گوشزد کرده و از این کشور خواسته تا حق آبه ایران را پرداخت کند.

به گزارش خبرنگار ایلنا از زاهدان، فعلاً محیط زیست حال و روز خوبی ندارد. از یک طرف آلودگی هوا مشکل ساز شده و از سوی دیگر تالاب ها بحران آفرینی می کنند. بخشی از مسائل ناشی از الودگی هوا نیز به خشک شدن تالاب ها بر می‌گردد. آنجایی که خشک شدن این بخش ها به قول رئیس جمهور، تروریستی به نام ریزگرد تواید می کند و بر تنوع مشکلات می افزاید.

«پرپر شدن تالاب‌ها تا کجا باید ادامه یابد»؛ این گفته «اسماعیل کهرم» مشاور عالی سازمان محیط زیست کشور است. او پیش از این گفته بود: «ما متاسفانه از یک طرف، دریاچه‌ها را خشک کردیم که ریزگرد تولید کنیم و از طرفی دیگر جنگل‌ها را نیز از بین بردیم تا محل حرکت ریزگردها باشند».

اینک؛ خشکی تالاب ها اصلی ترین مشکل محیط زیست کشور شده است. همان مشکلی که از شمال غرب تا جنوب شرق آرامش مردم را بر هم زده و آلودگی های محیطی، اقتصادی و اجتماعی ایجاد می کند. یک روز دریاچه ارومیه و یک روز هم تالاب هامون نفل مسئولان می شود.

وقتی رئیس جمهوری در دیدار چند روز پیش خود در آستانه پنجم ژوئن(روز جهانی محیط زیست) گفت: «آرامش محیط طبیعی انسان در گرو حفظ محیط زیست است» مردم تالاب هامون نا آرام بودند. نا آرام از وضعیت تالاب هامون و یک تاریخ بی‌توجهی، و نا آرام از اینکه سال‌ها تحمل کرده‌اند، ولی کسی توجه نکرده است.

این تالاب وقتی از اواخر سال گذشته حیاتش را پس از ۱۵ سال از سر می‌گرفت که هزاران خانواده از اهالی اطراف آن مهاجرت کرده بودند و بقیه مردم نیز شرایط زیست و اقتصادی مناسبی نداشتند. شاید علت مهاجرت پاسخ به این سوال باشد که وظیفه حفظ محیط طبیعی بر عهده کیست؟ مردم و در کنار آن دولت و یا دولت ها در حفظ این سرمایه ها چه وظایفی دارند؟

موضوعی که رئیس جمهوری در دیدار با اهالی محیط زیست به آن نیز اشاره کرد. سخنانی از نقش منطقه ای و همکاری بین المللی برای سامان بخشیدن به محیط زیست.

یک سوی منظور، افغانستان است بدلیل ممانعت از ورود آب به بزرگترین تالاب بین المللی آب شیرین جهان در یک بازه بلند مدت ۱۵ ساله.

محیط زیست؛ محور توسعه

دولت یازدهم در زمان شروع کارش محیط زیست را محور توسعه دانست و به آن توجه کرد. هر چند این توجه از دریاچه ارومیه آغاز شد ولی به هر شکل به تالاب هامون هم گسترش یافت. جایی که دیپلماسی و سیاست خارجی «کلید» حل یک تالاب بین المللی است.

آغاز به‌کار کارگروه استانی احیای تالاب هامون پس از ۱۵ سال به ریاست «علی اوسط هاشمی»، استاندار سیستان و بلوچستان شروعی برای فرایند احیای تالاب نام گرفت. جلساتی که برای نخستین بار نقش «دیپلماسی مردمی» برای احیای تالاب را فعال کرد ولی دیپلماسی رسمی در آن رنگی نداشت. در عین حال استاندار تمام اختیارات وزیر نیرو و رئیس سازمان محیط زیست را نیز در این بخش در دست داشت.

حل «بحران آلودگی هوا» اولویت جلسات کارگروه اعلام شد. مدیریت تالاب نیز که همه در آن دستی داشتند یکی از مشکلات احیا بود. مرزبانی همواره یکی از مدیران تالاب خوانده می‌شد که با ایجاد موانعی که حدود مرزی می‌خواند، مانع ورود آب به بخش داخلی این تالاب مشترک می‌شد.

این موضوع موجب شد تا طرح «مدیریت متمرکز» برای اینکه هیچ کس به خود اختیار دخالت و ایفای هر نقشی در تالاب را ندهد، مطرح شود. البته استاندار پیش از این طرح، دستور بازگشایی برخی موانع در نقاط مختلف مرز را داده و این کار با تاخیر انجام شده بود.

علاوه بر این‌ها با عمومی شدن مشکلات خشکی تالاب هامون، سازمان ملل نیز فرستاده‌هایی برای بازدید از تالاب فرستاد و موضوع را با جدیت دنبال کرد.

اکنون دیگر موضوع احیای تالاب هامون نه به اندازه دریاچه ارومیه، بلکه به تناسب کمتر، رنگی به خود گرفته است. طبیعتی که ۱۵ سال خشن به مردم سلام می‌داد، اکنون مهربان شده و روی خوشش را نشان می‌دهد. درست آخرین ماه سال گذشته بود که خبر تولد مجدد تالاب آمد و دوست داران محیط زیست را خوشحال کرد.

اکنون نیز که نیمه دوم ماه سوم بهار را پشت سر می‌گذاریم، حدود ۱۵ درصد از تالاب آبگیری شده است. هامون که از ۱۵ سال گذشته تاکنون هیچ گاه آب دائمی به خود ندیده و همواره خشک می‌شده، این بار اما جور دیگر آبگیری شده و مردم سیستان آن را بی سابقه در سال‌های اخیر می‌دانند.

احیای تالاب؛ قابل اعتماد و رسمی نیست

دیگر با شروع وزش بادهای ۱۲۰ روزه از ماه گذشته، آن گرد و خاک سابق به خانه ها نفوذ نمی‌کند و بهار تقریباً واقعی شده است، پرنده‌های کنارآبزی مانند «آپچلیک ها، کاکایی ها و چلچله دریایی» نیز پس از سال‌ها به تالاب بازگشته و جان گرفتن آن را تقویت کرده‌اند.

خسرو افسری مدیرکل حفاظت از محیط زیست سیستان و بلوچستان در گفت و گو با «ایلنا» می‌گوید: «به آب این آب تالاب نمی‌توان امید بست، چون یک آب دشت مال است و هر لحظه امکان قطع شدن آن وجود دارد».

ریزش‌های امسال در افغانستان که سرچشمه های ورود آب به تالاب بین المللی هامون از آنجا نشأت می‌گیرد سبب شد تا آب مازاد افغانستان بدون کنترل به دشت سیستان سرازیر شود.

این ورود آب به سیستان در اواخر سال گذشته بر خلاف دوره‌های قبل مدیریت و به تالاب هامون هدایت شد. در واقع توزیع آب به تالاب نشان از تغییر نگاه وزارت نیرو و به رسمیت شناختن حق آبه آن در داخل کشور می‌کند. حق آبه‌ای که در این سال‌ها نه فقط توسط افغانستان رعایت نشد بلکه برخی وزارتخانه‌های دولتی ما نیز در این مورد توجهی نکردند.

به گفته افسری حالا دیگر بخش قابل توجهی از تالاب در کشور افغانستان و ۱۵ درصد از بخش داخلی آن آبگیری است.

ورود آب به هامون اما اکنون جلسات کارگروه استانی احیای تالاب را تعطیل کرده و برنامه‌ریزی هر ۱۵ روز یک جلسه را بر هم زده است. البته انتقادهایی هم به این کارگروه وارد است، اینکه چرا برنامه ریزی نشد تا آب ورودی به آن در یک منطقه مشخص و محدود منتقل و از پخش شدن بی جهت آن در بستر وسیع تشنه خاک جلوگیری شود تا در کمترین معرض تبخیر و نفوذ قرار گیرد.

نقد بعدی به علت ورود آب است. یعنی اینکه آب ورودی ارتباطی بر تعهدات دولت افغانستان نسبت به حق آبه سیستان نداشته و صرفاً وقوع سیل و ناتوانی در کنترل ریزش ها در این کشور علت ورود آن به کشور است.

اکنون در شرایط کاهش ملموس پدیده ریزگردها در دو کشور و جان گرفتن زندگی انسانی و محیطی در مناطق حاشیه‌ای تالاب، قدرت چانه زنی ایران برای تداوم ورود آب به هامون و رسیدن به یک توافق جدی در این رابطه افزایش یافته است. در شرایطی که کمش کش میان حق آبه ایران از رودخانه هیرمند هنوز پس از یک سده ادامه دارد، دولت تدبیر چند باری این موضوع را به افغانستان گوشزد کرده و از آنها خواسته تا حق آبه را پرداخت کنند.

این توجه اما آنچنان که باید از سوی افغانستان خوشایند و مورد استقبال نبوده است. از طرفی سکوت هم نباید عامل رضایت دولت ایران در شرایط فعلی تالاب در مورد احیای آن، در افغانستان و مجامع بین المللی تعبیر شود. رضایتی که فعلاً هامون را در برزخی گرفتار کرده تا مدار تغییر آن توجه جدی تر مسئولان را سبب شود. این توجه تازه می تواند امیدی را که به مردم بازگردانده و روحی تازه به زندگی افسرده آنان دمیده است را پایدارتر کند.

گزارش از محمد فرتوت عنایت