گفتگو دربارهٔ شاخصه‌های جستار و جستارنویسی به بهانهٔ رونمایی از کتاب «درهای نیمه‌باز»
تفاوت اصلی جستار یا همان (Essay) با مقاله یا رساله در این است که در جستار فردیت نویسنده را به وضوح می‌بینیم و نویسنده تلاش نمی‌کند خود را از نوشته کنار بکشد.
به گزارش ایلنا، نشست رونمایی از کتاب «درهای نیمه باز» نوشته شمیم مستقیمی که تابستان امسال از سوی انتشارات حرفه‌هنرمند منتشر شده است، پنجشنبه ۲۹ مهرماه در موسسه بهاران با حضور مهدی یزدانی‌خرم، سینا دادخواه و شمیم مستقیمی برگزار شد.
سینا دادخواه به عنوان دبیر نشست، با اعلام اینکه جلسه در دو بخش برگزار می‌شود، گفت در بخش اول درباره جستار به طور کلی و در بخش دوم درباره کتاب «درهای نیمه باز» صحبت خواهیم کرد.
سپس مهدی یزدانی خرم، جستار را در کنار رمان مهم‌ترین فرم ادبی اندیشه جدید در اروپا برشمرد و گفت: تولد فرد و اهمیت یافتن انسان فانی و قضاوت‌ها و تحلیل‌های او بیش از همه در این فرم ادبی خود را نشان داد.
او سپس با نگاهی فشرده و گذرا، به فرم‌های داستان، شعر، مقاله، و سنتهای اعتراف‌نویسی و سفرنامه و نامه‌نگاری گفت: تفاوت اصلی جستار یا همان (Essay) با مقاله یا رساله در این است که در جستار فردیت نویسنده را به وضوح می‌بینیم و نویسنده تلاش نمی‌کند خود را از نوشته کنار بکشد؛ بلکه در مرکز ماجرا می‌ایستد و مشاهدات و افکارش را بیان می‌کند. این در حالی‌ست که در مقاله یا رساله نویسنده موظف است خود را کنار بکشد و بر اساس اسلوب‌های معین و ارجاعات مشخص، موضوع مقاله را طرح کند.
یزدانی خرم با اشاره به منع اشاره نویسنده به خودش و سابقهٔ دیرین ادبیات عرفانی برای انحلال «من»، گفت: چنین جهت‌گیری‌ای باعث شده است تا فرم جستار به عنوان یک انگارهٔ مدرن در ایران به تعویق بیفتد و نویسنده‌ها از رفتن به سمت آن پرهیز کنند.
شمیم مستقیمی نیز در بخش اول نشست، ضمن برشمردن پاره‌ای از بهترین جستار‌ها و جستارنویسان ایرانی با اشاره به کسانی چون جلال آل احمد، سعیدی سیرجانی، شاهرخ مسکوب، محمد قائد و داریوش شایگان گفت: اگر فرم جستار زود‌تر معرفی و پذیرفته شده بود، تکلیف بسیاری از نوشته‌های ادبی ما مشخص‌تر شده‌بود.
مستقیمی همچنین ضمن ارائه نقل‌قول‌هایی از جستارنویسان بزرگ اضافه کرد: در واقع جستار گزارشی است از یک غیرمتخصص به غیرمتخصص دیگر. در این فرم روایی، جهان آدم‌ها با همدیگر ردوبدل می‌شود و نویسنده چون درون فرم جستار می‌اندیشد و در حال جستجوست، نیازی به اثبات تخصص خود ندارد. لذا جستار‌ها معمولا فاقد فهرست منابع و ماخذ هستند و منبع و ماخذ واقعیشان کلیت زندگی و بینش‌های فردی نویسنده است.
او افزود: «البته این به این معنا نیست که درباره جستار نمی‌توان قضاوت کرد. در واقع جستار مثل یک اثر هنری، منطق درونی خودش را دارد و ضعف و قوتش را باید با منطق درونی و معیارهای درونی هنر نویسندگی سنجید.»
در بخش دوم جلسه مهدی یزدانی‌خرم گفت: در کتاب درهای نیمه‌باز ما شاهد تحیر و بهت نویسند‌‌ای هستیم که در برابر شهر، سیاست و گذشتهٔ خود ایستاده و با شک و تردید به همه چیز نگاه می‌کند. در واقع ما با یک شاعرانگی همراه با تامل و تردید مواجهیم. شخصیت نویسنده مرا به یاد خاقانی -به غیر از غزل‌هایش-می‌اندازد. مثلا در کتاب تحفه‌العراقین او نویسنده‌ای‌ست که به فضایی مه‌آلود و مبهم نگاه می‌کند.» یزدانی خرم اضافه کرد: «مستقیمی در این کتاب، ارجاعات مختلف به شهر تهران و دهه شصت دارد و نیم‌نگاه بازیگوشانه‌ای هم به سیاست کرده است. از این حیث او را بیشتر نزدیک به نویسندگانی مثل ابراهیم گلستان، قاسم هاشمی‌نژاد و شمیم بهار می‌بینم که دور‌تر از سیاست می‌ایستند و همه چیز را شکاکانه‌تر ارزیابی می‌کنند.
در ادامهٔ نشت سینا دادخواه با اعلام اینکه در کتاب «درهای نیمه‌باز» یکی از دغدغه‌های نویسنده، زبان نوشتاری‌ست، گفت: انتخاب زبان متناسب با موضوع، یکی از ویژگی‌های جستار خوب است؛ زیرا در جستار ادبیت متن همواره تعیین‌کننده و مهم است.» دادخواه اضافه کرد نوعی قطعه‌نویسی در درهای نیمه باز دیده می‌شود که وال‌تر بنیامین و پروژه پاساژهای او را به یاد می‌آورد. به عبارت دیگر شمیم مستقیمی جستارنویسی‌ست که فراوان از تکنیک‌های قطعه‌نویسانه استفاده می‌کند و با برش‌های منقطع ومه‌آلود سعی می‌کند روح زمانه را در لحظاتی خاص آشکار و فاش سازد.