ترس از عوامزدگی نخبگان را به سکوت واداشته/ بازار دروغ و غلو درباره عاشورا داغ است

غلامرضا ظریفیان (محقق و پژوهشگر تاریخ اسلام) در گفت‌وگو با خبرنگار ایلنا، درباره روند تغییر و تحولات مقتل‌نویسی‌ها و به دنبال آن عزاداری‌های محرم گفت: در بحث مقتل‌نویسی یک سیر تکاملی را طی سالیان گذشته شاهد بودیم. می‌توان گفت مهم‌ترین و واقع‌ترین مقتل درباره حادثه عاشورا که با نام مقتل‌الحسین شناخته می‌شود را ابی‌مخنف نگاشته است. اصل این کتاب پیدا نشد اما در بیشتر آثار مورخان بزرگ اسلامی و ایرانی و حتی تاریخ‌ الرسل و الملوک یا تاریخ الامم والملوک طبری هم به آن استناد می‌شود.

وی افزود: در هر حال سیر مقتل‌نویسی تداوم پیدا کرد و در قرن چهارم هجری با تحولاتی روبرو شد که در قرن‌های پنجم و ششم نیز ادامه یافت تا در دوران صفویه این تحولات ابعاد گسترده‌تری به خود گرفت. درواقع مقتل‌نویسی گونه‌ای از تاریخ‌نویسی اسلامی است کم و بیش و نه خیلی محققانه و به شکل تک‌نگاری مورد بررسی و ارزیابی و نقد قرار گرفته‌است تا بسیاری از افزودنی‌هایی که به این مقاتل اضافه شده؛ مطرح شود و تحریفات واقعه عاشورا به کمترین حد برسد. مخصوصا شهید مطهری در کتاب ارزشمند حماسه حسینی به خوبی به این مباحث پرداختند. کتاب ارزشمند «عزاداری‌های نامشروع» ملاحسین امین که جلال آل احمد آن را ترجمه کرد نیز دیگر اثری است که با حساسیت به این مساله پرداخته است.

این محقق و پژوهشگر تاریخ اسلام درباره چرایی وجود برداشت‌های بعضا غلط و اشتباهات سهوی که در بحث مقتل‌نویسی‌ها و آیین‌های عزاداری مشاهده می‌شود، اظهار داشت: اینکه چه کسانی در واقعه کربلا حضور داشته‌اند و چه کسانی حاضر نبودند و حرف‌های بعضا عجیب و غریبی که تا قرن چهار و پنجم هجری مطرح نبوده و کم‌کم به مقتل‌نویسی‌ها اضافه شد و حتی بُعد خرافی به آن داده شد، در گذشته هم علما و صاحبنظران نقدهایی جدی بر تحولات مقتل‌نویسی‌ها و افزودنی‌های واقعه عاشورا که در آن‌ها اضافه شده داشته و درباره آن گفت‌وگو کرده‌اند اما آنچه امروز انجام می‌شود و شاهد آن هستیم حتی بر‌‌ همان مقتل‌نویسی‌ها نیز تکیه نمی‌کند.

ظریفیان ادامه داد: بحث واقعه مهم کربلا که نه تنها در تاریخ مسلمانان بلکه در تاریخ غیرمسلمانان نیز به آن پرداخته شده و می‌شود؛ یک کانون اصلی دارد و آن حماسه است. یعنی کربلا یک حماسه بزرگ است که یک انسان بزرگ در شرایط خاص با همراهی تعدادی از پیروانش برای رهایی از ظلم و ستم شرایطی را محقق می‌کند که پیام عمیقی دارد. در کنار حضور امام حسین و پیروان ایشان، فرماندهان ناپاک سپاه یزید نیز در واقعه کربلا دخیل بودند که فاجعه و تراژدی ایجاد کردند. این حادثه تلخ و سختی‌ که امروز از آ‌ن یاد می‌کنیم ناشی از عملکرد همین فرماندهان ناپاک بوده است که باید مطرح شود و حتی بر آن گریست. اما اینکه بیش از توجه به عملکرد پاکان و حماسه آن‌ها و انتقال پیام این حماسه به جامعه بخش تراژدی و عملکرد ناپاکان بزرگ می‌شود؛ جای انتقاد دارد.

او سپس بعد اصلی واقعه عاشورا را بعد حماسی آن دانست و یادآور شد:‌‌ همانطور که اشاره شد بخش اصلی واقعه کربلا حماسه بوده است هر چند که جنایت، اسارت و ظلم بزرگی نیز در این جریان روا شده اما اساس کربلا حماسه، سلحشوری و اخلاق است. به نظر می‌رسد توجه صرف به بخش احساسات و عواطف واقعه کربلا موجب پررنگ شدن تنها این بخش شده و نتیجه این می‌شود که انتقال پیام‌های عاشورا در دست کسانی قرار می‌گیرد که هم مقتل‌های درست و صحیح نخوانده‌اند و هم از ا حساسات و عواطف مردم برای مقاصدی خاص استفاده می‌کند.

ظریفیان افزود: در چنین فضایی است که صحبت‌های غلوآمیز و دیالوگ‌هایی که در شأن امام حسین (ع) و یارانش نیست؛ شنیده می‌شود در چنین فضاهایی است که بیانات سخیف درباره ایشان عنوان می‌شود که حتی می‌توان آن‌ها را بدعت در واقعه عاشورا دانست. بخشی از افرادی که چنین دستی در کار دارند رندانی هستند که می‌خواهند از عواطف و احساسات مردم برای رسیدن به مقاصد خودشان استفاده کنند و در این راه حتی از ترویج خرافات و افزودن داده‌های غیرواقعی درباره کربلا که صرفا برای تحریک عواطف است؛ غافل نمی‌شوند.

او با تاکید بر نقش نخبگان و علما برای ترویج فرهنگ صحیح عاشورایی متذکر شد: وظیفه نخبگان، علما، برگزارکنندگان مراسم و مداحان بزرگوار است که برای ترویج فرهنگ درست عاشورا اقدام کنند و در مقابل این مبالغه‌گویی‌ها و استفاده ابزاری از احساسات مردم حرکت درستی انجام دهند. خود مردم نیز وظیفه دارند با مطالعه و کسب اطلاع از آنچه که واقعا گذشته؛ جذب مراسم غلط و نادرست نشوند. حتی وقتی کالایی می‌خریم بر صحت و سلامت آن دقت داریم چگونه است که ماجرای امام حسین که کالای معنوی و روانی ارزشمندی محسوب می‌شود را بدون کسب اطلاع درست مورد استناد قرار می‌دهیم؟ با عدم آگاهی مردم است که آنها که مطاع نادرست از عاشورا عرضه می‌کنند؛ میدان‌دار می‌شوند.

ظریفیان اضافه کرد: آموزش و پرورش هم باید از کودکی این سرمایه عظیم اخلاقی معنوی اجتماعی و فرهنگی را به درستی به کودکان آموزش دهد همچنین هنرمندان سینما، شاعران و نقاشان باید با خلق آثار فاخر پیام درست عاشورا را به جامعه ابلاغ کنند.

این محقق و پژوهشگر تاریخ اسلام، عاشورا را برآیند گفتمان حماسه، درک، عرفان و سوگ دانست و گفت: در ابلاغ پیام عاشورا باید هم بعد حماسی و اخلاقی را مدنظر داشت و هم ظلمی را که روا شده بیان کرد. اما متاسفانه شاهدیم با تکیه بیش از حد بر بعد عاطفی و احساسی بازار غلو و گفته‌های نادرست و حتی دروغگویی افزایش پیدا کرده است. البته در این سال‌ها کتاب‌ها و آثار خوبی در حوزه پژوهش و تحقیق عاشورایی منتشر شده که می‌توانند مورد استفاده قرار بگیرند. واقعه کربلا ابعاد گسترده عرفانی اخلاقی جامعه‌شناختی و سیاسی دارد که می‌توانند در شعر، داستان و حتی فیلم و سریال و هنرهای تجسمی نیز کارکرد داشته باشند. می‌توان با بهره‌گیری درست از بعد عاطفی این واقعه به انتقال پیام اصلی عاشورا کمک کرد. صداوسیما نیز باید با پخش و عرضه برنامه‌های فاخر درباره عاشورا این کالای معنوی را به صورت اصولی به مردم عرضه کند. باید با برنامه‌ریزی چندوجهی و با صبر و حوصله و با استفاده از ابزارهای مختلفی که نام برده شد؛ روایت‌های درست عاشورا را به نسل جوان منتقل کرد.

وی تاکید صرف بر بعد عاطفی واقعه عاشورا را مانع انتقال پیام‌های اصلی اخلاقی و فرهنگی این رویداد مهم دانست و افزود: اینکه فقط بر بعد عاطفی و احساسی و بخش سوگواری واقعه عاشورا تاکید شده؛ ما را به اینجا رسانده که به جای ترویج و انتقال پیام‌های اصلی تنها به سمت آیین‌ها و مناسک پیش رفته‌ایم. بسیاری از پدر و مادرهای امروزی تحصیل کرده هستند و حساسیت‌های سیاسی اجتماعی دینی و فرهنگی درستی دارند؛ پس خانواده نیز می‌تواند در شکل‌گیری نگاه درست به واقعه عاشورا تاثیرگذار باشد.

او در نقد پژوهش‌های صورت گرفته درباره سوگواری‌های محرم نیز بیان کرد: واقعیت این است که یکی از مشکلات جامعه ما ترس نخبگان از عوامزدگی است این ترس باعث می‌شود نخبگان در قبال اتفاق‌های تحریف شده که مثلا در حوزه سوگواری عاشورا شاهد هستیم یا سکوت اختیار کنند یا راه مسامحه را پیش بگیرند. اما راهی نداریم جز آنکه همچون امام حسین با شجاعت در برابر منطق غلط زمانه حتی اگر گفتمان مسلط باشد بایستیم و اندیشه درست را گسترش دهیم.

ظریفیان در پایان تاکید کرد: خوشبختانه ظرف پنجاه سال اخیر گام‌های خوبی در بخش پژوهش و تحقیق عاشورایی برداشته شده و رویکرد تحلیلی و تأویلی به واقعه عاشورا شکل گرفته است که منجر به انتشار آثار خوبی در این زمینه نیز شده است. با این حال نسبت به ظرفیت عظیم واقعه عاشورا هنوز خیلی جای کار داریم. مردم آگاه هر کالایی را قبول نمی‌کند و حساسیتی که امروز مردم نسبت به واقعه عاشورا پیدا کرده‌اند یک سرمایه است که با استفاده درست می‌توانند آینده روشنی در انتقال مفاهیم عاشورایی رقم بزند.