سهم موحد و زهرایی در انتشار کتاب مهم «خواب آشفته نفت»
نشست نقد و بررسی آخرین کتاب «خواب آشفته نفت» باحضور محمدعلی موحد، مهدی فیروزان و علی میرزایی در کافه کتاب شهر کتاب مرکزی برگزار شد.
به گزارش ایلنا، مهدی فیروزان(مدیرعامل موسسه شهر‌کتاب) در ابتدای این نشست، گفت: یکی از موضوعات مهم برای شهر کتاب مرکزی در نقد و بررسی و معرفی کتاب «خواب آشفته نفت» پرداختن به نفس توسعه بوده است چون توسعه به عنوان تنها پدیده انسانی‌ای است که حاصل یک فرایند همگانی و تعطیل ناپذیر است و گاهی که به چین و شکن صورت دکتر موحد نگاه می‌کنم، مصداق درست توسعه را می‌بینم چراکه ایشان همواره مشغول یادگیری، تحقیق و تالیف هستند.
وی در ادامه با بیان اینکه «خواب آشفته نفت» یکی از منابع جدی مطالعه در چهارچوب تفکر توسعه است، اظهار داشت: اولین قراردادی که در قرن 20 در تاریخ جهان بسته می‌شود و ارزش جهانی دارد، قرارداد دارسی است، قراردادی که به مثابه تغییر در سیاست، اجتماع، فرهنگ جهان و همه تحولاتی است که اگر بخواهیم بررسی‌شان کنیم، باید به چاه‌های نفت مراجعه کنیم.
مدیرعامل موسسه شهر‌کتاب افزود: نفت، همواره محل منازعات ایران و دیگر دولت‌ها بوده است و بسیاری از تغییرهای سیاست جهانی و منطقه‌ای ریشه در نفت دارد. اساساً در فاصله جنگ جهانی اول و دوم است که انسان، متوجه ارزش نفت می‌شود، از این روست که معتقدم این کتاب، مخاطبی فراتر از ایرانیان دارد و بسیاری از مردم دنیا پاسخ‌های خود را بعد از خواندن این کتاب می‌گیرند.
او با اشاره به اینکه «خواب آشفته نفت» حتی به زبان‌شناسی و لغت‌سازی ایرانیان هم کمک کرده، بیان کرد: طی سال‌های گذشته خیلی زیاد با این جمله مواجه شده‌ایم که ای کاش ایران نفت نداشت و حالا می‌خواهم به تمام کسانی که این آرزو را در سر می‌پرورند، مژده دهم که «خواب آشفته نفت» یگانه مرجع انحصاری برای پاسخ این سوال‌شان محسوب می‌شود.
مدیرعامل موسسه شهر کتاب همچنین گفت: شخصاً به عنوان کسی که «توسعه» سال‌های سال، دغدغه‌اش بوده است، بعد از خواندن این کتاب، حسرت خوردم که چرا از عوامل موثر در تغییر فرهنگ و هنر کشورم بی‌اطلاع بوده‌ام چون حقیقتاً تعبیر خواب آشفته، تعبیر مناسب و به‌جایی است و تاثیری که نفت در زندگی همه ما گذاشته، به همین اندازه آشفته و بزرگ بوده است؛ چه برای دارندگان این انرژی و چه برای مصرف‌کنندگان آن، چه برای کشورهای استعماری و چه برای کشورهای غیراستعماری، همه ما به یک اندازه دچار خواب آشفته شدیم.
وی ادامه داد: قراردادهای نفتی بر همه چیز تاثیر گذاشته، تا آن سوی دنیا رفته و باعث تصمیم‌گیری‌های مهمی شده است، شما با خواندن این کتاب متوجه می‌شوید که نفت باعث شده ما هم به پختگی برسیم که البته پختگی هم همانند توسعه نسبی است و تا آخر عمر ادامه دارد اما به هر حال باعث شده که هر روز بر تجربه‌های‌مان افزوده شود درواقع هم‌پای عقل ایرانی، نفت ایرانی هم اهمیت داشته و موثر بوده است. طوری که به نظر من باید به زبان‌های دیگر ترجمه شود.
فیروزان گفت: تجربیات من می‌گوید که این کتاب می‌تواند راهنمایی باشد برای موضوعی که در جهان، منطقه و ایران تحول‌ساز بوده است. درباره این تحول‌سازی همین بس که 5 سال پیش از اینکه اتومبیل وارد ایران شود، نفت ایران به فروش می‌رسد و بعد از قراردادهای نفتی است که پای هواپیما به مملکت‌مان باز می‌شود.
مدیر عامل موسسه شهر کتاب افزود: تاثیر و تاثرات نفت به گونه‌ای است که اگر از ارزش بیفتد، مزبله و آشغال‌دانی‌ای بر روی زمین و دریا تلنبار می‌شود و این، در تحول انسانی کم نیست. به هر حال، این کتاب، چشم من را که همواره در زمینه توسعه فعالیت و مطالعه داشته‌ام، به یکی از عناصر اصلی مقوله توسعه باز کرد و اگرچه خوابم با خواندن این کتاب به شیرینی آشفته شد، اما به دکتر موحد به خاطر نوشتن این کتاب دست مریزاد می‌گویم. دست مریزاد دومم هم به مرحوم زهرایی است که مفهومی با این سختی و تلخی را برای‌مان خوانا و جذاب کرد.
وی در بخش دیگری از سخنانش با اشاره به اینکه چاپ کتاب «خواب آشفته نفت» ارزش‌های ناگفته دیگری هم دارد، اظهار داشت: یکی از ارزش‌های ناگفته این کتاب، چاپ آن توسط مرحوم زهرایی است. همه ما ایشان و خانواده‌شان را می‌شناسیم. فرزندان ایشان در حوزه مختلفی همچون هنر، کتابت و مدیریت فرهنگی مشغول به کارند اما آنچه این کتاب را ارزشمندتر کرده است، آن است که آقای زهرایی دقیقاً صبح روزی فوت کردند که بر روی «خواب آشفته نفت» کار می‌کردند.
فیروزان گفت: دقت پایان ناپذیر مرحوم زهرایی در انتشار کتاب‌های نشر کارنامه هم برای کتاب‌سازان کلاس درس بود و هم برای تاریخ صنعت نشر ایران، مدرسه محسوب می‌شد. هرگز روزهایی را که ایشان بر روی نوع جلد و غلاف کتاب کار می‌کردند و آن را تغییر می‌دادند، از یاد نمی‌برم. جسارت ایشان در تاریخ چاپ کتاب در ایران ثبت شد و تا به امروز هم این شیوه کاری، ادامه دارد.
علی میرزایی(مدیرمسئول نشریه نگاه نو) هم با بیان اینکه تمام آثار دکتر موحد را از زمانی که دانشجوی حقوق دانشگاه تهران بوده تاکنون خوانده است، اظهار داشت: با تاملاتی که بر روی آثار دکتر موحد داشته‌ام، می‌گویم که ایشان یک پژوهشگر استثنایی هستند که تاریخ ایران را به چشم دیده‌اند و حرف اول و آخر را در حوزه تاریخ و تحولات صنعت نفت می‌زنند؛ چهره‌ای استثنایی در ایران که به ترجمه، حفظ حقوق ایران، مولاناشناسی و دیگر آثار عرفانی تسلط دارد و در تمام این موارد، در اوج است.
وی در بخش دیگری از سخنانش با بیان اینکه کتاب «خواب آشفته نفت»، پایان و آغاز کار مرحوم زهرایی است، اظهار داشت: طی یک سال و چند ماهی که از فوت ایشان می‌گذرد، هرجا صحبت کردهام، این موضوع را هم گفته‌ام که امیدوارم فرزندان مرحوم زهرایی، چراغی را که پدرشان روشن کردند، همواره روشن نگاه دارند و حالا که اولین کتاب پس از مرگ ایشان روانه بازار می‌شود، خوشحالم که امیدواری‌ام به سرانجام رسیده و محقق شده است چراکه تا پیش از این، کتاب‌هایی که منتشر می‌شدند، تجدید چاپ بودند و حالا با انتشار آخرین جلد از مجموعه «خواب آشفته نفت»، دوره دوم فعالیت نشر کارنامه آغاز شده است.
میرزایی با بیان اینکه دکتر موحد در آخرین کتابش، شمه جدیدی از مهارت و استادی خود را به مخاطبانش نشان داده است، گفت: دکتر موحد در این کتاب، زبان تاریخ‌نگاری صنعت نفت و علم حقوق را به زبان مردم نزدیک کرده است. شخصاً معتقدم یکی از دلایل عدم تمایل مردم به کتاب خواندن، نثر بد و بدون ویرایش کتاب‌هاست اما زبان ایشان در «خواب آشفته نفت» مرا شگفت زده کرد چراکه تمام جمله‌ها خبری و کوتاه است و خواننده را سردرگم نمی‌کند.
وی در ادامه تعدادی از جملات کتاب را خواند و پیرامون زبان کتاب، اظهار داشت: «حیران و سرگردان مانده‌ام که چه کار کنم»، «به رغم نگرانی شیخ خزعل، آب از آب تکان نخورد»، «رضاخان بی‌گدار به آب نمی‌زند»، «رضاخان همه را چهار شاخ نگاه داشت تا تکلیف مشخص شود»، «سردار سپه خود را به آن راه می‌زند» اینها تعدادی از جملات کتاب است که به شکل ساده، خبری و کوتاه نوشته شده و خواندن مهم‌ترین تحولات کشور را برای هر ایرانی در هر کجای ایران ممکن کرده است.
مدیر مسئول نشریه نگاه نو افزود: البته این طور نوشتن، کار ساده‌ای نیست و هر کسی نمی‌تواند از فردا با این شیوه نثری، بنویسد چراکه این کار، نیازمند تسلط بر ادبیات، حشر و نشر با مردم و مطالعه زیاد است. به همین دلیل هم هست که با گفته هایزنبرگ موافقم که گفته است «دانشمندی که نتواند کشف علمی‌اش را برای آبدارچی خود توضیح دهد، دانشمند نیست.»
محمدعلی موحد، نویسنده کتاب «خواب آشفته نفت» آخرین میهمانی بود که در این نشست سخن گفت. وی با بیان اینکه دوست داشتم این نشست به پس از ایام عید نوروز موکول شود، اظهار داشت: درباره بسیاری از مطالبی که در این نشست شنیدم، با سخنرانان هم‌عقیده و همراه هستم. به خصوص مطالبی که درباره دقت و زحمات مرحوم زهرایی عنوان شد. به جرات می‌گویم آن‌قدر که جای مرحوم زهرایی برای من خالی است برای همسر و خانواده‌اش نیست. دلبستگی من در این سن و سال و در این سال‌ها به قلم و کاغذ ختم می‌شود و ایشان، ازجمله افرادی بود که هر روز با هم گفتگو می‌کردیم و هر سه روز یک‌بار هم همدیگر را می‌دیدیم.
این پژوهشگر و تاریخ‌دان همچنین گفت: می‌دانید که زبان مادری من فارسی نبوده و بعداً آن را آموخته‌ام و شاید یکی از دلایلی که به نوشتن درست وسواس دارم همین موضوع باشد چون وقتی کسی، صاحب زبان است، در زبان مادری‌اش دخل و تصرف می‌کند و آن را مال خود می‌داند اما کسی که زبان را می‌آموزد، خود را متعهد به رعایت قواعد و قوانین آن می‌داند. به اضافه اینکه من تعلق خاطر شدیدی به مولانا دارم و همواره از او یاد گرفته‌ام.
وی با بیان اینکه مهندس فیروزان مرا غافلگیر کرد، گفت: هفته گذشته در چنین روزی در شهر کتاب بهشتی و شاهد اهدای جایزه توسعه بودیم. وقتی این جایزه اهدا شد، در دلم افسوس خوردم و گفتم کتابی که نوشته‌ام دقیقاً درباره این موضوع است و همان شب تصمیم گرفتم از یکی از جوانانی که می‌شناسم بخواهم مقاله‌ای با توجه به این موضوع درباره «خواب آشفته نفت» بنویسد اما در رفت و برگشتم به تبریز دچار کسالت شدم و این کار هم انجام نشد و وقتی امروز دیدم که مهندس فیروزان کتاب را از این منظر بررسی و نقد کرد و کتاب، از این نظر برای ایشان جالب بوده، بسیار غافلگیر و البته خوشحال شدم.
دکتر موحد ادامه داد: موضوع توسعه از جنبه‌های تئوری همچون «سرمایه»، «ارزش افزوده»، «زیربنا»، «نقش دولت»، «قانون» و... همواره مورد توجه متخصصان بوده و به آن پرداخته شده است اما ما با موضوع دیگری هم روبرو هستیم با عنوان «Case Study» که باید درباره توسعه ایران در این برهه از زمان بحث شود و عوامل مختلف و موثر در آن مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد لذا با این نگاه بوده که «خواب آشفته نفت» به موضوع توسعه در ایران پرداخته است. به این صورت که در طول کتاب، به جلب سرمایه خارجی پرداخته‌ام چون توسعه به پول نیاز دارد و کسانی که در آن زمان، قراردادهای نفتی را امضا می‌کردند، بر این تصور بودند که با این قراردادها باب امتیازاتی زیادی به ایران باز می‌شود و خیلی چیزها تغییر می‌کند.
وی با اشاره به موضوع کلی کتاب گفت: تز اصلی کتاب این است که از تاریخی که قراردادهای نفتی بسته می‌شود تا زمانی که برای نفت، (با همان قیمت، سهولت، وفور و...) جایگزین پیدا می‌شود، جهان صنعتی امنیت خود را وابسته به این انرژی بداند هرچند که در ابتدا و در زمان امضای قرارداد، هیچ کس نه ما که قرارداد را امضا می‌کردیم و نه آنها که بابت نفت پول می‌دادند، نمی‌دانستیم که نفت چنین قدرتی دارد. در ابتدا همه، به ارزش‌های مادی و پولی که از نفت به دست می‌آمد، فکر می‌کردند اما بعدها نفت، موجودیت پیدا کرد و حتی نفس کشیدن آدم‌ها هم به این انرژی وابسته شد.
دکتر موحد با بیان اینکه کتاب «خواب آشفته نفت» داستان توسعه ایران است، اظهار داشت: این داستان از روزی آغاز می‌شود که دولت برای پرداخت حقوق کارمندانش پول نداشت، در همین گیر و دار، انقلاب اکتبر به وقوع پیوست و پرداخت پول قزاق‌ها را انگلیس‌ها برعهده گرفتند و بعد هم کودتا شد در حالی که اگر قرارداد 1919 امضا می‌شد، کودتا رخ نمی‌داد و شاه هم بر سر کار نمی‌آمد! اساسا کودتا شد برای اینکه این قرارداد بسته شود و سعی کردهام تمام مسائل پشت پرده این موضوع را در جلد سوم شرح دهم.
این تاریخ‌دان در بخش دیگری از سخنانش گفت: اگرچه وابستگی ما به نفت هر روز باید کمتر از دیروز شود اما در «خواب آشفته نفت» توضیح دادهام که اقتصاد بدون نفت برای ما غیرممکن است، حتی در دوره مصدق هم غیرممکن بود و هیچ‌کس این موضوع را جدی نگرفت، حتی خود دکتر مصدق و تا آخرین لحظه تلاش کرد تا قرارداد سر نگیرد و این موضوعی است که ایرانیان به خصوص طبقه دانشجو باید آن را درک کنند.
او همچنین اظهار داشت: اخیراً کتاب‌های زیادی درباره تکنوکراسی نوشته شده اما کمتر اتفاق افتاده که صاحب‌نظران به موتور محرکه تکنوکراسی توجه کنند و «خواب آشفته نفت»، اولاً به توسعه می‌پردازد و ثانیاً به آسیب‌شناسی توسعه در ایران. من در این کتاب ریشه تمام شعارها، هیجان‌ها، بلندپروازی‌ها و تظاهرها را توضیح دادهام.