دکتر بهزاد رضوی فرد:
نقش سازمان‌های مردم نهاد در مبارزه با مواد مخدر کجاست؟
گستره مواد مخدر در جهان امروز به حدی است که بدون اراده جمعی در حوزه بینالملل امکان کنترل مواد مخدر در حوزه مصرف، توزیع و تجارت وجود ندارد. در این بین به واسطه تجارت پرسود این حوزه، بسیاری از دولتمردان در کشورهای مختلف در برخورد با این پدیده اقدامات متناقضی را انجام می‌دهند.
داتیکان برای روشن شدن ابعاد مختلف این مقوله درخصوص نحوه برخورد جهان معاصر با مواد مخدر، اقدام به گفتگو با دکتر بهزاد رضوی فرد، عضو هیأت علمی و معاون پژوهشی دانشکده حقوق و علوم سیاسی و دکتری حقوق جزای بین الملل دانشگاه علامه طباطبایی تهران نمود.
مهمترین هدف و کارویژه دفتر مقابله با مواد مخدر چیست؟
همانطور که مستحضرید این دفتر در بسیاری از کشورها تحت عنوان UNODC نمایندگی دارد که شیوه مشخصی را در دستور کار خود قرار داده است. به نظر من بعید است که این دفتر مداخله‌های حقوقی و قضایی در خصوص مواد مخدر داشته باشد. آنچه مشخص است بیشتر فعالیت‌ها و برنامه‌های دفاتر وابسته به سازمان ملل متحد بیشتر آموزشی و ترویجی است که در قالب برگزاری همایش، نشست، کارگاه و ترجمه آثار مختلف انجام می‌شود. در واقع هدف اصلی این دفاتر آگاهی بخشی و پیشگیری در این باره است. همچنین یک نوع حساسیت سیاسی از سوی کشورها در خصوص نحوه همکاری این دفاتر وجود دارد، از این رو این دفاتر و سازمان‌ها عمدتا در قالب اقدامات آموزشی و پیشگیرانه فعالیت می‌کنند.
مشارکت ایران در دفتر مقابله با مواد مخدر چگونه است؟ در واقع میزان حضور ایران در حوزه بینالملل در رابطه با مبارزه با مواد مخدر به چه نحو است؟
بر اساس گزارش‌های این دفتر و سایر نهادهای بین‌المللی، ایران همواره به عنوان یکی از پیشروترین دولت‌ها در خصوص مبارزه با مواد مخدر فعالیت می‌کند. ایران بر اساس تجربیاتی که دارد، در همه زمینه‌ها و به خصوص در حوزه عملیاتی مبارزه با مواد مخدر فعال بوده است. اکثر کشورهای دنیا بر این امر واقفند که ایران یکی از فعالترین کشورها در مبارزه با مواد مخدر است. گفتنی است بیشترین همکاری ایران با سازمان‌های مبارزه با مواد مخدر به واسطه موقعیت جغرافیایی ایرن است. جایگاه ترانزیت بودن ایران در این خصوص، نقش آن را بسیار پررنگ‌تر می‌کند، گو اینکه ایران نیروهای نظامی خود را در راستای مبارزه با مواد مخدر کاملا فعال کرده. مرزهای شرقی ایران به عنوان معبر ورود مواد مخدر به اروپا باعث شده تا ایران به صورت اجرایی وارد عرصه مبارزه با مواد مخدر شده و در این بین توانسته است بسیاری از گروه‌های فعال در این زمینه را سرکوب کند، در واقع باید گفت که ایران در سطحی بالاتر از تعهدات کشورهای جهان در مبارزه با مواد مخدر فعالیت می‌کند.
با توجه به اینکه قاچاق مواد مخدر در دنیا جزء سه یا چهار تجارت پرسود محسوب می‌شود، اراده کشورهای توسعه یافته مانند آمریکا، روسیه، انگلیس، چین و فرانسه در مبارزه با این تجارت به چه میزان است؟
معمولا هدف مبارزه با تجارت مواد نیست، بلکه هدف مبارزه با آثار و تبعات سوء تجارت و مصرف مواد مخدر است. به طور مثال برخی از کشورها به این نتیجه رسیده‌اند که مصرف و استعمال را در سطوح کم جرم زدایی کنند. این رویه بدین معناست که به واسطه داشتن سود مالی این تجارت، بسیاری از رهبران سیاسی کشورهای جهان خواسته یا ناخواسته درگیر معاملات مواد مخدر می‌شوند. بنابراین این افراد تمرکز خود را از مبارزه صرف برداشته تا هم بخشی از این تجارت محسوب شوند و هم اینکه استفاده شخصی به رسمیت بشناسند و در ادامه بتوانند مکانیزم عرضه و تقاضا در این حوره را خنثی کرده تا در ارتباط با تجارت مواد مخدر موفق عمل کنند.
ناگفته نماند که تجارت مواد مخدر تنها در خصوص مصرف شخصی نیست و در حوزه دارو و پزشکی نیز استفاده می‌شود. از این رو سود بالای این تجارت همه را وسوسه می‌کند، بنابراین بدون ایجاد مکانیزم‌های مشخص برای برقراری موازنه بین عرضه و تقاضا در حوزه مواد مخدر امکان کنترل این تجارت نیز وجود ندارد.
مهمترین کشورهای وارد کننده و صادر کننده مواد مخدر در عرصه بینالملل چه کشورهایی هستند؟
به طور سنتی در منطقه ما کشورهای افغانستان و پاکستان در حوزه توزیع و صادرات مواد مخدر سنتی بسیار فعال هستند. به طور کلی مواد مخدر به دو بخش سنتی و صنعتی تقسیم می‌شود. در خصوص مواد مخدر سنتی کشورهای افغانستان و پاکستان فعالیت بسیار زیادی دارند. در بخش مواد مخدر صنعتی برخی زمان‌ها در کشور ایران نیز تولید کننده وجود دارد. برخی در ایران در آشپزخانه‌ها مشغول تولید این مواد هستند و برخی از روان گردان‌های پیشرفته و جدید ایران هم به عنوان وارد کننده عمل کرده و حتی مواردی نیز وجود دارد که به عنوان صادر کننده نیز فعالیت می‌کردند. مثلا شیشه از ایران به مالزی صادر شده و کوکائین از این کشور به ایران وارد می‌شود. بنابراین بسته به نوع ماده و محل تولیدش باید دید کدام کشورها وارد کننده و کدام یک صادر کننده هستند.
قوانین موجود در عرصه بینالملل در خصوص مبارزه با مواد مخدر چقدر بازدارنده هستند؟ قوانین سخت و قوانین نرم در این باره چگونه عمل می‌کنند؟
شاید نتوان مدعی شد که در این حوزه قوانین لازم‌الاجرایی در حوزه بینالملل وجود داشته باشد. به طور مثال درخصوص قاچاق انسان و مهاجران قوانین داخلی و بین‌المللی به صورت جدی بازدارنده هستند ولی در خصوص مواد مخدر نمی‌توان مدعی شد که قوانین لازم‌الاجرایی در سطح بین‌المللی وجود دارد هرچند برخی از کشورها از جمله ایران به صورت جدی در این خصوص فعال هستند. به طور مثال کنواسیون سازمان ملل متحد در خصوص مبارزه با مواد مخدر که در سال 1988 تصویب شده یا کنوانسیون سازمان ملل متحد که علیه قاچاق مواد مخدر در سال 1994 شروه به فعالیت کرد. با این حال مسأله الزام به مقابله با مواد مخدر در سطح بین‌المللی عمدتا در سطح همکاری وجود دارد و بدون همکاری کشورها امکان مبارزه با آن وجود ندارد. به طور مثلا اگر فردی در ایران به موجب قاچاق مواد مخدر متهم شده ولی وی به ترکیه فرار کند، در اینجا اتفاقی که رخ می‌دهد این است که مثلا کشور تریکه از استرداد این شخص ممانعت می‌کند. بنابراین در خصوص مبارزه با مواد مخدر در حوزه بینالملل همکاری و معاضدت کشورها با یکدیگر مهمترین شرط است که این مسأله به وجود قراردادها و تفاهم‌نامه‌ها میان کشورها مربوط می‌شود.
نقش سازمان‌های مردم نهاد در مبارزه با مواد مخدر به چه میزان است؟
خوشبختانه سازمان‌های مردم نهاد در سطح دنیا هم وجود دارد و هم بسیار فعال هستند ولی متأسفانه این سازمان‌ها در ایران جایگاه بسیار ضعیفی دارند. در واقع سازمان‌های مردم نهادی که در کنار دولت‌ها اقدام به مبارزه با مواد مخدر کنند در ایران وجود ندارد و اگر هم هست بسیار ضعیف عمل می‌کنند. با این حال در حوزه اعتیاد و ترک اعتیاد چند سازمان قوی در ایران و جود دارد که مورد توجه سازمان ملل نیز قرار دارد. ولی در شرایط فعلی سازمان‌های مردم نهاد در سطح بین‌المللی نمی‌توانند نقش مؤثری در روابط بین دولت‌ها ایجاد کنند زیرا این مسائل با بخش‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی آمیخته است.
البته در قانون اخیر آیین دادرسی کیفری ایران، نظام حقوقی ما با سازمان‌های مردم نهاد بیشتر آشنا شده و از آنها استفاده می‌کند، اگر این اقدامات گسترش یابد می‌توانیم در آینده سازمان‌های مردم نهادی فعال و مؤثر مانند کشورهای پیشرفته داشته باشیم.
قانون گذاری در ایران در خصوص مبارزه با مواد مخدر را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
قانونگذاری در ایران در رابطه با جرائم مواد مخدر چندین دوره گذرانده است. در یک دوره‌ای خود حکومت‌ها مروج توضیع مواد مخدر بودند، در زمان قاجار و حکومت پهلوی چنین اتفاقاتی رخ داد. در بعد از انقلاب و سال‌های نخست نیز به صورت اقتصادی به این موضوع توجه می‌شد از این رو تا سال‌ها کشت خشخاش منع قانونی نداشت.
ولی به تدریج که مصرف مواد منجر به ورود آسیب جدی به جامعه شده بود، با این مسأله برخورد شد. به تدریج ادبیات ما تغییر کرد و مبارزه به عنوان مهمترین راه انتخاب شد تا جاییکه ستادی تحت عنوان مبارزه با مواد مخدر تشکیل شد. بنابراین در آن برهه مسأله فقط مبارزه بود و اقدامی در خصوص حل مشکل صورت نگرفت و عملا جنگ با مواد مخدر از سوی دولت ایجاد شد. این مسائل باعث شد که نظام جمهوری اسلامی ایران قوانین مبارزه با مواد مخدر را تشدید کند، که همواره شاهد تشدید این مسأله بودیم.
فرایند مبارزه با مواد مخدر در ایران بعد از انقلاب با جدیت بسیار دنبال شد تا جاییکه قانون مبارزه با مواد مخدر بدون طی مراحل مشخص و قانونی، از سوی مجمع تشخیص مصلحت نظام در سال 1367 تصویب شد. به نظر من نوع رویکرد قانونگذار موضوع را پیچیده‌تر کرد، با این حال دولت امروزه می‌تواند قانون مبارزه با مواد مخدر را از حالت پیچیدگی خارج کند و بیشتر در حوزه پیشگیری فعالیت نماید. مسأله پیشگیری از جرائم مواد مخدر باید خیلی بیشتر پیگری شود تا حساب شده‌تر با موضوعی به عنوان مواد مخدر عمل شود.
منبع:داتیکان_فرود نودهی
