چتر کوتاه بر روی آثار باستانی فارس
در حالی‌که در روزهای گذشته، انتشار تصاویری از ریزش آبشار در مجموعه باستانی نقش رستم در استان فارس، نگرانی بسیاری از دوستداران میراث فرهنگی و گردشگری را در پی داشت، مسئولان این نهاد دولتی، وضعیت را در این مجموعه تاریخی، «عادی» توصیف می‌کنند.
به گزارش ایلنا از شیراز، تغییرات آب و هوایی و برودت بیش از حد هوا تهدیدی جدی برای آثار باستانی بی نظیر استان فارس محسوب می‌شود که نگرانی‌ها را در این زمینه برانگیخته است. از تصاویر و گزارش‌های برخی شاهدان عینی چنین برمی‌آید، بالا آمدن سطح آب در کنار آثار سنگی و چهار آرامگاه این مجموعه، به هر میزانی، نمی‌تواند بدون آثار تخریبی باشد.
یکی از فعالان حوزه میراث فرهنگی در این زمینه می‌گوید: «از طریق تصاویری که یکی از مسئولان ارشد میراث فرهنگی و گردشگری برای من ارسال کرده، از وضعیت نقش رستم در پی بارندگی‌های شدید روزهای گذشته مطلع شدم. البته پس از آن خودم نیز شخصاً به آنجا رفتم و شرایط را دیدم. اگرچه ممکن است در ظاهر این اتفاق، نقوش برجسته را تخریب نکرده باشد اما یقیناً آبی که در آنجا جمع می‌شود اثر مخرب خود را بر روی آثار باستانی می‌گذارد. باید توجه کنیم که تغییرات ناگهانی آب و هوا و دمای هر اثر باستانی می‌تواند در فرسایش درازمدت آن نقش اصلی را ایفا کند.»
یکی دیگر از کارشناسان باستان‌شناسی در استان فارس، به شرایط مشابه آثار دیگر استان فارس اشاره می‌کند و می‌گوید: «مطمئناً وضعیت تخت جمشید و کاخ‌های آن و نیز سایر آثار باستانی استان فارس مانند ارگ کریمخان هم از تهدیدات فرسایشی مصون نیستند. در خود مجموعه نقش رستم نیز کعبه زرتشت در روبروی چهار مقبره پادشاهان هخامنشی نسبت به سطح زمین کف پایین‌تری دارد و خطر تخریب و فرسایش بیخ گوش آن است.»
آثار تخریبی بعدها خود را نشان می‌دهد
«آقامیر میری» هم -که خود را دوستدار حوزه میراث فرهنگی معرفی می‌کند- این آب‌ها را در تخریب تدریجی آثار باستانی بی‌تأثیر نمی‌داند و می‌گوید:«مگر می‌شود شرایط آب و هوایی در گذر زمان تأثیر مخرب خود را بر روی این آثار ارزشمند گذاشته باشد اما حالا آبی که به‌طور ناگهانی در مجاورت آن جمع می‌شود روی آن بی‌تأثیر باشد؟ به هر حال آبی که چسبیده به این آثار تاریخی انباشته می‌شود هم رطوبت آن و هم پس از نفوذ به درون زمین، اثر تخریبی خود را خواهد گذاشت.»
سرپرست پایگاه میراث جهانی تخت جمشید: هیچ مشکلی نیست
اما «منصور رضایی منفرد»، سرپرست پایگاه میراث جهانی تخت جمشید، در این باره شرایط را کاملاً عادی توصیف می‌کند و می‌گوید: «هر سال قبل از زمستان آب‌راه‌ها را از بالای مجموعه نقش رستم کنترل می‌کنیم و لایروبی لازم را انجام می‌دهیم. این وضعیت بارندگی و شرایط قبل و بعد از آن، از زمان هخامنشیان تاکنون معمول بوده و هر ساله نیز جوابگو بوده است اما وقتی حجم بارندگی بیش از حد معمول شود آب کمی فراتر از کانال‌های عادی جاری می شود و این کانال‌ها کارکرد خود را از دست می‌دهند. در عین حال کانال‌های اضطراری هم در کنار کانال‌های اصلی تعبیه شده که باعث می‌شوند آب تا سطح روی نقش‌ها بالا نیاید. هدف ما هم همین است.»
وی با اشاره به تصاویری که درشبکه‌های مجازی در این زمینه منتشر شده و با تأکید بر اینکه در این زمینه هیچ مشکلی نیست، ادامه می‌دهد: «همانطور که در همین تصاویر هم مشخص است، آب تا کناره‌های نقش‌ها بالا آمده اما هرگز به سطح نقش‌های برجسته و مقبره‌ها نرسیده است. ضمن اینکه همین وضعیت نیز حداکثر 10 الی 15 دقیقه رخ می‌دهد.»
چرا از پیش فکری به‌حال این آب‌ها نمی‌شود؟
با وجود تأکید برخی مسئولان مبنی بر عدم وجود مشکل خاصی در این زمینه، آقامیر میری با اذعان به عادی بودن جریان آب در بسترهای سنگی نقش رستم، معتقد است:«بروز چنین اتفاقی در هنگام بارندگی طبیعی است ولی اینکه چرا از پیش فکری به حال آن نمی‌شود جای بحث دارد؛ ضمن آنکه اگر از جنبه تخریب این اثر هم بگذریم دیدن چنین صحنه‌هایی در آثار تاریخی و با اهمیتی همچون نقش رستم، از بُعد توریستی هم قابل توجیه نیست. تردید نکنید اثر تخریبی چنین اتفاقی در زمنیه جذب گردشگر نیز می‌تواند عواقب نامطلوبی بر جای بگذارد.»
تخت جمشید و نقش رستم کمتر از 30 نیروی حراستی دارند
البته میری قضاوت در مورد عملکرد اداره‌کل میراث فرهنگی و گردشگری استان فارس را در این زمینه بدون توجه به محدودیت‌های فراوان آن، منصفانه نمی‌داند و می‌گوید: «نمی‌توان میراث فرهنگی را در این زمینه‌ها مقصر دانست ولی محدودیت‌های این نهاد را در مدیریت بیش از سه هزار اثر تاریخی نادیده بگیریم؛ به‌عنوان مثال کمبود اعتبارات و منابع انسانی به اندازه‌ای است که تنها 26 نفر حراست مجموعه‌ی عظیم تخت جمشید و کمتر از 4 نفر حراست از مجموعه نقش رستم را بر عهده دارند؛ ضمن اینکه این حراست تنها امنیتی و فیزیکی است و مسائلی مانند محافظت از تخریب یا فرسایش تدریجی این آثار، مسائلی علمی و تخصصی هستند.»
وظیفه ما لایروبی است که انجام دادیم
از سوی دیگر، سرپرست پایگاه میراث جهانی تخت جمشید نیز ساختار فعلی را حاصل پیش‌بینی‌ها در همان دوره هخامنشیان عنوان می‌کند و می‌افزاید:«در این میان وظیفه ما لایروبی است که هر سال قبل از زمستان این اقدام را انجام می‌دهیم و اکنون هم به‌طور روزانه بر این مجموعه نظارت مستقیم داریم.»
باید مسیر آب پیش از ورود به نقش رستم، تغییر داده شود
با این وجود، میری معتقد است برای پیشگیری از وقوع اتفاقات ناگوار برای این آثار، می‌توان اقداماتی انجام داد. وی می‌گوید: «به هر حال این آثار تاریخی در مسیر آب مخربی قرار دارند و باید برای کنترل آب پیش از ورود به این مجموعه چاره‌ای اندیشید. نمی‌توان با توجیه طبیعی بودن مسیرهای آب، مسئله را حل نشده رها کنیم. دست‌کم می‌توان مسیر آب را از بالای مجموعه نقش رستم تغییر داد چرا که ریزش این آب به گونه‌ای نیست که ناگهانی باشد و حتماً قبل از ریزش در مجموعه، در جای دیگر جمع می‌شود. بنابر این می‌توان آن را کنترل کرد.»
واکنش مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری
در همین حال، مصیب امیری، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان فارس، در واکنش به حواشی روزهای اخیر می‌گوید: «تنها چیزی که برای برخی از دوستان مسئله شده بود، بحث بارندگی در مجموعه نقش رستم بوده که توضیحات لازم را در آن زمینه داده‌ایم؛ مسئله آبشار کنار مجموعه، موضوعی تاریخی و البته طبیعی بوده و هر سال لایروبی لازم هم پیش از آغاز بارندگی‌ها انجام می‌شود.»
وی ادامه می‌دهد: «کانال‌های مجاور آثار سنگی نقش رستم، در همان زمان هخامنشیان عملاً برای هدایت جریان آب ناشی از بارندگی شدید و خروج آن ساخته شده‌اند و مشکلی هم برای جمع شدن یا باقی‌ماندن آب وجود ندارد.»
امیری با این وجود می‌گوید ادعای برخی افراد مبنی بر ماندن آب در کنار این آثار و احتمال اثر فرسایشی تدریجی روی آنها، باید بررسی کارشناسی شود.
نظر کارشناسی بدهید تا پاسخ کارشناسی بدهم
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان تلویحاً موضع یکی از کارشناسان را مبنی بر اینکه باید مسیر آب پیش از ورود به مجموعه نقش رستم کنترل شود، «غیر واقع‌بینانه» عنوان می‌کند. امیری می‌گوید: «باید بدانیم آن کارشناسی که چنین اظهارنظری می‌کند آیا بالای کوه و مسیرهای سنگی بالا و پایین مجموعه را بررسی کرده و یا اساساً دیده است یا خیر؟»
این مسئول پاسخ به برخی اظهارنظرهای دیگر را مشروط به ارائه کارشناسانه طرح‌ها و انتقادات و پیشنهادات، می‌داند و تأکید می‌کند: «بعد از اینکه انتقادات و اظهارات افراد به‌طور دقیق مطرح شود، من هم نظر کارشناسی خود را در زمینه‌های مدنظر خواهم داد.»
حکایت همچنان باقی است
در هرحال، اگرچه به نظر نمی‌رسد مسئله بارندگی‌های اخیر در مجموعه نقش رستم، مسئله تازه‌ای بوده باشد و البته به اندازه تیترهای آن در فضاهای مجازی از جمله «نقش رستم زیر آب فرو رفت» آنچنان بحرانی نبود اما از سوی دیگر، نگرانی‌های برخی کارشناسان و علاقه‌مندان به میراث فرهنگی پیرامون آثار تاریخی و توریستی استان فارس نیز چندان بیراه نیست. خاصه آنکه در سال‌های اخیر برخی مواضع غیرمسئولانه و معنادار علیه آثار ارزشمند تاریخی، دلهره دوستداران آثار باستانی را دو چندان کرده است. این موضوعات در کنار محدودیت‌های مختلف، نشان می‌دهد که حکایت مسئله توجه و رسیدگی به آثار تاریخی ایران باستان، با پیچیده‌گی بیشتری، همچنان باقی است.
با این همه، اکنون یک سئوال همچنان در انتظار جواب می‌ماند؛ آیا چتر اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری، نه فقط برای محافظت این مجموعه‌های ارزشمند از بارش باران، بلکه برای دفاع از هر گزند دیگری، به‌قدر کافی گسترده شده است؟
گزارش:سجاد بنام