اجاره دادن باغ گیاه‌شناسی مغایر منافع ملی است

ایلنا: سفیر سابق ایران در سازمان خوار و بارکشاورزی با اشاره به اینکه باغ‌های گیاه‌شناسی نقشی برجسته در حفظ ذخایر ژنتیکی یک کشور دارند، تاکید کرد: حفظ تنوع ژنتیکی خط قرمز ملت‌ها به حساب می‌آید. در قرارداد اجاره باغ گیاه‌شناسی ملی ایران به این مسئله توجه نشده است.

"عادل جلیلی" که به مدت ۱۳ سال سمت معاون پژوهشی و ریاست موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور را به عهده داشته تا سال گذشته، مجری طرح‌های باغ گیاه‌شناسی ملی ایران بود. او که مقطعی کوتاه در روزهای پایانی فعالیت دولت هشتم و اوایل دولت نهم نیز سفیر ایران در سازمان خوار و بارکشاورزی (فائو) بود، مدیریت بیش از ۷۰ درصد پروژه‌های باغ گیاه‌شناسی ملی ایران را عهده دار بوده است. در واقع نام باغ گیاه‌شناسی ملی ایران، که زیر نظر بخش بخش گیاه شناسی مرکز تحقیقات سازمان جنگل‌ها و مراتع، واقع در محدوده شهرداری منطقه ۲۲ و در مجاورت پارک جنگلی چیتگر قرار دارد، با او عجین شده و بسیاری از کلکسیون‌های این مجموعه از جمله آبشار البرز مرکزی، با حضور مستمر وی تکمیل شد.

جلیلی اجاره داده شدن باغ گیاه‌شناسی ملی ایران را مغایر با منافع ملی کشور می‌داند. وی در پاسخ به این سئوال که آیا از اجاره داده شدن باغ، اطلاع داشتید، با جدیت اعلام می‌کند که طی چهار سال گذشته، در جریان فعالیت‌های صورت گرفته در این باغ، نبوده است. او که خود نقشی اساسی در تکمیل بسیاری از کلکسیون‌های باغ دارد، دیدگاه‌هایش درباره واگذاری مجموعه‌ای تحقیقاتی به بخش خصوصی را چنین بیان می‌کند:

آیا در جریان عقد قرارداد اجاره باغ گیاه‌شناسی ملی ایران بودید؟ با حضور بخش خصوصی در این باغ موافق هستید؟

به رغم آنکه به صورت قانونی مسئول و مجری باغ گیاه‌شناسی بودم، اما عملا طی چهار سال گذشته در جریان هیچ یک از تصمیم گیری‌ها در این مجموعه نبوده و در جریان امور قرار نمی‌گرفتم. به طور کلی با واگذاری باغ به بخش خصوصی مخالفم.

به گفته مسئولان موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع در تمام دنیا بازدید از باغ‌های گیاه‌شناسی مسئله‌ای متداول است؟ آیا شما با حضور مردم در باغ مخالفید؟
در تمام باغ‌های گیاه‌شناسی دنیا بازدید از باغ برای عموم وجود دارد. پتانسیل در باغ‌های گیاه‌شناسی به حدی بالاست که علاوه بر حضور افراد متخصص برای اهداف علمی و تخصصی، مردم عادی نیز به منظور استفاده از مناظر زیبای یک باغ گیاه‌شناسی یا آشنایی با گونه‌های خاص گیاهی و طبیعی به این مکان‌ها مراجعه می‌کنند. اما استفاده از یک باغ گیاه‌شناسی برای کارکردهای دیگر منطقی نیست. حیات گیاهان در پارک‌های جنگلی چیتگر و لویزان نیز به دلیل برخی برداشت‌های غلط در معرض تهدید قرار گرفته است. هدف از حضور در پارک‌های جنگلی ارتباط انسان با طبیعت است، اما در حال حاضر در مدیریت این مکان‌ها به بیراهه می‌رویم. همانگونه که در مدیریت باغ و واگذاری آن دچار اشتباه شده‌ایم.

قرارداد اجاره منعقد شده بین موسسه و بخش خصوصی، چه آسیبی به باغ گیاه‌شناسی ملی ایران وارد می‌کند؟
شنیدن خبر عقد قرارداد اجاره باغ گیاه‌شناسی ملی، یک نوبر جدید است. شنیدن خبرهای تلخ مرتبط با بحران‌های زیست محیطی نظیر خشک شدن دریاچه ارومیه، رودخانه زاینده رود، تالاب‌های مختلف، طوفان ریزگرد‌ها و از بین رفتن هزاران هکتار از جنگل‌های بلوط غرب به حدی شنیده شده که فرایندی روزمره و عادی برای ایرانیان به حساب می‌آید. اما خبر اجاره داده شدن باغ، نوبر همه خبرهای بد در ارتباط با بحث‌های زیست محیطی است. این خبر ما را وادار می‌کند که به طور جدی در رابطه با جایگاه فکری، رفتار و اهداف خود در ارتباط با محیط‌های طبیعی کشور بازنگری کنیم.

باغ گیاه‌شناسی ملی ایران یک عرصه علمی است و به عنوان یک مرکز حفظ گنجینه‌های ژنتیکی کشور، دارای حرمت ویژه است. همانطور که دانشگاه، مسجد و یک مرکز فرهنگی دارای حرمت خاص و ویژه خود بوده و مبتنی بر این حرمت‌ها، نوع رفتار مراجعه کنندگان به این مراکز تعریف می‌شود، در باغ گیاه‌شناسی ملی نیز باید به این نکته توجه شود. نام باغ گیاه‌شناسی ملی ایران با مفهوم تنوع زیستی، گونه‌ای و ژنتیکی گره خورده است. مدیران موسسه اعلام کرده‌اند که این عرصه را برای فعالیت‌های ورزشی، تفریحی، هنری، تبلیغی و گردشگری اجاره داده‌اند. این سخنان آن‌ها نشان می‌دهد که تصمیم گیران فعلی، هنوز ماهیت اصلی این مجموعه عظیم ملی را درک نکرده‌اند. در خوشبینانه‌ترین حالت می‌توان چنین تصور کرد که تصمیم آن‌ها ناشی از ناآگاهی و ندانستن جایگاه این مرکز بوده است.

معمولا بازدید از باغ‌های گیاه‌شناسی با هدف دیدن گیاهان و تنوع گونه‌ای انجام می‌شود. سئوال اساسی اینجاست که بازدید شبانه از باغ با چه هدفی انجام می‌شود؟ یا اینکه برگزاری نمایشگاه، فعالیت‌های ورزشی و... چگونه با مباحث اهمیت تنوع زیستی و ژنتیکی کشور ارتباط برقرار می‌کند؟

باغ‌های گیاه‌شناسی از ارکان اصلی حفظ منابع ژنتیکی کشور و جهان هستند. این نقش محوری‌ترین وظیفه‌ای است که برای این مرکز علمی تعریف می‌شود. هیچ تصمیم و حرکتی نباید چنین نقشی را کمرنگ کند. باغ گیاه‌شناسی ملی سبب شده نام ایران در کنار کشورهای توسعه یافته که برنامه‌های تعریف شده و جدی در امر حفظ تنوع گونه‌ای دارند، قرار گیرد. حال سئوال اساسی اینجاست که آیا تصمیم گیران نقش و اهمیت این باغ را درک کرده‌اند؟ آیا فهمیده‌اند که هزاران گونه‌ای که در باغ مستقر شده، از دور‌ترین نقاط جهان به این مکان منتقل شده است؟ اگر خبر اجاره داده شدن باغ گیاه‌شناسی ملی ایران برای اهداف تفریحی در دنیا بازتاب داشته باشد، نگه و نگرش سایر باغ‌های گیاه‌شناسی دنیا نسبت به ایران چه خواهد بود؟

از بعد اقتصادی نیز وقتی برای مکانی به وسعت ۱۶۰ هکتار، طی ۴۰ سال سرمایه گذاری می‌شود، آیا می‌توان برای عرصه و اعیانی یکی از زیبا‌ترین نقاط شهر تهران قیمت گذاشت تا آن را در قالب یک قرارداد اجاره به مدت پنج سال واگذار کرد؟ متاسفانه تصمیم گیران حتی ارزش‌های مادی این پروژه عظیم را نیز درک نکرده‌اند.

حفظ تنوع گونه‌ای در چارچوب مدیریت کلان کشور باید صورت گیرد. اما نمی‌دانم چقدر باید شاهد تخریب عرصه‌های طبیعی با تصمیمات خلق الساعه و غیر علمی باشیم. با اینکه در زمان مدیریت خود بر این مجموعه شاهد بودم که همه مدیران و کار‌شناسان سازمان برنامه و بودجه در زمان دولت آقایان خاتمی و هاشمی، اهتمام ویژه به تامین بودجه باغ گیاه‌شناسی داشتند، برای من جای تعجب است که مدیران فعلی موسسه اعلام می‌کنند به خاطر استیصال در تامین بودجه، تن به قرارداد اجاره باغ داده‌اند.
البته هیچ کس مخالف بازدید مردم از باغ گیاه‌شناسی‌‌ همان گونه که در گذشته نیز در قالب گروه‌های دانشجویی و دانش آموزی انجام می‌شد، نیست. طبیعی است که با امکانات بیشتر، طیف وسیعتری از مردم بتوانند از باغ بازدید کنند. اما باید این بازدید‌ها با مدیریت و نظارت کامل خود موسسه باشد. نه اینکه شرکتی خصوصی که ناآشنا به مسایل زیست محیطی و تنوع گونه‌ای است، اقدام به برگزاری تورهای تفریحی کند. مگر در کشور پارک به اندازه کافی نداریم که باغ گیاه‌شناسی ملی ایران به عنوان بزرگ‌ترین مخزن ژنتیکی کشور را تبدیل به پارک کرده‌ایم.

این اقدام مسئولان باعث تاسف هر فرد آگاه است. چقدر باید جسارت داشته باشند که اینگونه با مصالح و منافع مملکت بازی کنند. انتظار جدی از رییس جمهور و وزیر جهاد کشاورزی که ملت ایران امید فراوانی به آن‌ها دارند این است که سریعا این قرارداد را در راستای حفظ باغ گیاه‌شناسی به عنوان عرصه‌ای ارزشمند، لغو کنند. مسئولان کشور مطمئن باشند که تاخیر در لغو این واگذاری حتی به اندازه یک روز، خسارات جبران ناپذیری را برای کشور خواهد داشت.

بازدید از باغ‌های گیاه‌شناسی در دنیا تابع چه قوانین و مقرراتی است؟
رفتن به هر محیطی قوانین خاص خود را دارد. در باغ گیاه‌شناسی نیز این قوانین وجود دارد. فرض کنید برای بازدید به موزه ایران باستان رفته‌اید. هدایت افراد با مدیریت خود مجموعه صورت می‌گیرد. وقتی در باغ گیاه‌شناسی ملی هدایت افراد به بخش خصوصی واگذار می‌شود، در فضای این باغ جشن‌های تفریحی برگزار شده و به مردم خوراک داده می‌شود، به طور حتم به گیاهان آسیب وارد می‌شود. تجمع این همه بازدیدکننده در این مکان، خود باعث خسارت می‌شود.

به غیر از خسارات فیزیکی، رفتار مدیران فعلی با باغ گیاه‌شناسی مثل آن است که مسجد را برای نمایش انواع فیلم‌های سینمایی یا برگزاری تئا‌تر، واگذار کرده باشند. از نظر مکانی امکان برگزاری چنین برنامه‌هایی در مسجد وجود دارد، اما در دنیا به مسجد و کلیسا با حرمتی خاص نگاه می‌شود. آیا در داخل سالن سینما نماز می‌خوانیم، و یا اینکه به مسئولان مسجد خرده می‌گیریم که نمی‌توانستند از فضایی که در اختیار دارند، استفاده اقتصادی کنند؟

برگزاری مراسم جشن چه تاثیری بر ذخایر ژنتیکی دارد؟
باغ گیاه‌شناسی ملی ایران مکانی است که بسیاری از ذخایر ژنتیکی کشور در آن تجمیع شده است. یک نفر به راحتی و با صرف حداقل زمان، می‌تواند تمام این ذخایر را جمع آوری کند. وقتی مدیریت بازدیدکنندگان باغ در دست خود موسسه نیست، امکان انتقال این گونه‌ها به خارج وجود دارد و رخ دادن تمامی این مسایل، امری طبیعی است.

رییس موسسه در مصاحبه با مطبوعات اعلام کرده که چهار ناظر در باغ برای حفظ ذخایر قرار داده شده، با توجه به وسعت باغ، این تعداد ناظر کفایت می‌کند؟
وقتی باغ به بخش خصوصی واگذار شده، حضور ناظر دیگر مفهومی ندارد.

حفظ گونه‌های گیاهی از نظر منافع ملی چه اهمیتی دارد؟
برای اجلاس ریو سال ۲۰۰۲ به یکی از کشورهای آفریقای جنوبی سفر کرده بودم. در یکی از فروشگاه‌های زنجیره‌ای این کشور، گیاهان زینتی متنوعی را مشاهده کردم بنابراین تصمیم گرفتم بذر آن‌ها را برای ایران خریداری کنم. از فروشنده سئوال کردم که آیا امکان تهیه بذر این گیاهان در اندازه‌های بیشتر وجود دارد؟ پاسخ داد که بذر بیشتر را برای چه می‌خواهید؟ وقتی هدف من از خریداری بذر‌ها را فهمید تاکید کرد که حتی بذر گیاهان زینتی را نمی‌توانید از مرزهای آفریقا خارج کنید. آفریقا فقط چند سالی است که از بحث‌های آپارتاید خارج شده و استقلال یافته اما این کشور با حساستی ویژه حتی بذر گیاهان زینتی خود محافظت می‌کند. اما ما باغ گیاه‌شناسی ملی خود را اجاره می‌دهیم.

مورد دیگر تلاش من برای دریافت بذر گیاهان منطقه قفقاز واقع در کشور ارمنستان به واسطه یکی از دانشجویانم بود. دولت ارمنستان به سرعت اعلام کرد که نباید بذر هیچ یک از گونه‌های گیاهی این منطقه به ایران ارسال شود. موضوع حفظ تنوع زیستی در جهان مسئله‌ای جدی است. ذخایر ژنتیکی نتیجه میلیون‌ها سال سرمایه گذاری طبیعت است که آن را در اختیار ملت‌ها قرار داده، چگونه به خاطر نبود پول می‌توان آن‌ها را به بخش خصوصی واگذار کرد؟ حفظ تنوع زیستی خط قرمز یک ملت است. متاسفانه در موضوع اجاره دادن باغ گیاه‌شناسی ملی خط قرمز‌ها شکسته شده است.

در قرارداد اجاره باغ گیاه‌شناسی ملی ایران به ظرفیت تفرج این باغ توجه شده است؟
هر فضایی، حتی محیط‌های طبیعی، یک ظرفیتی برای پذیرش گردشگر دارند. اگر بیش از این ظرفیت افراد وارد محیط شوند، زمینه تخریب آن را فراهم می‌کنند. وقتی امکان بازدید شبانه روزی از باغ وجود دارد، یعنی به این مسئله توجه نشده است.

بازدید شبانه از باغ بر زندگی گیاهان و حیوانات آنچه تاثیری خواهد داشت؟
در عرصه‌های طبیعی حشرات و پرندگان به راحتی در زمان گرده افشانی روی گیاهان تردد می‌کنند. در باغ گیاه‌شناسی ملی ایران نیز مجموعه از حشرات، پرندگان و حیوانات دیگر وجود دارند که مزاحمت‌های زیاد، زندگی آن‌ها را مختل خواهد کرد. در نتیجه چرخه‌های طبیعی موجود در باغ به هم می‌خورد. طبیعی است که این مسئله آثار و تبعات خاص خود را برای باغ خواهد داشت. در یک باغ گیاه‌شناسی حتی در زمان بازدید علمی باید خیلی با متانت و آرامی رفت و آمد کرد، نه اینکه با سر و صدای زیاد در آن جشن برگزار کرد.