اولین تصنیفِ «ابتهاج» و آخرین صدای «فاخته»/روایت همایون خرم از اجرای «تو ای پری کجایی»+صوت
تصنیف ماندگار «سرگشته» یا همان «تو ای پری کجایی» اولین تصنیفی است که ابتهاج آن را سروده و اتفاقا تبدیل به آخرین اجرای زنده‌یاد حسین قوامی یا همان «فاخته» موسیقی ایران شد.
به گزارش خبرنگار ایلنا، تصنیف ماندگار «سرگشته» یا همان «تو ای پری کجایی» از آن دست تصانیف موسیقی ایرانی محسوب می‌شود که با گذشت بیش از ۴ دهه از ساخته شدنش همچنان برای ایرانی‌ها جذابیت‌های شنیداری بسیاری دارد. این تصنیف حاصل همکاری همایون خرم (آهنگساز)، هوشنگ ابتهاج (شاعر)، حسین قوامی یا همان «فاخته» (خواننده) و جواد معروفی (تنظیم کننده) است و با وجود اینکه خوانندگان دیگری در یک دهه اخیر دست به بازتنظیم و اجرای دوباره این تصنیف زده‌اند اما همچنان اجرای اولیه «تو ای پری کجایی» محبوب‌ترین اجرای این اثر محسوب می‌شود.
«تو ای پری کجایی» اولین تصنیفی است که ابتهاج آن را سروده و اتفاقا آخرین اجرای زنده‌یاد حسین قوامی نیز محسوب می‌شود.
زنده‌یاد همایون خرم در کتاب غوغای ستارگان که به خاطرات این آهنگساز اختصاص دارد، درباره نحوی شکل‌گیری این آلبوم آورده است: «زمانی که آقای هوشنگ ابتهاج (هـ. الف. سایه) مسئول رادیو شده بودند، به دعوت ایشان ملاقاتی با هم داشتیم.»
همایون خرم و هوشنگ ابتهاج در میدان ارگ و در دفتر کار ابتهاج قراری ترتیب می‌دهند و درباره شکل‌گیری یک کار جدید گپ می‌زنند؛ خرم درباره این دیدار می‌گوید: «آقای ابتهاج اظهار علاقه کردند که اگر بشود، روی آهنگ‌هایی از ساخته‌های من کلام بگذارند. بعد هم گفتند از قدیم کارهای شما را پیگیری می‌کردم، برنامه‌های دیگری که شما مثل برنامه سوم که سرپرست آن اجرا‌ها بودید و یک نوازنده ساز می‌زد و شما قطعاتی می‌نوشتید و خواننده مرد بود و من گوش می‌دادم.»
پس از این ملاقات به فاصلهٔ چند هفته، خرم آهنگی در دستگاه همایون می‌سازد و از آن را به ابتهاج می‌دهد تا روی آن کلام بگذارد. این ترانه با عنوان «سرگشته» که بعد‌ها با نام «تو ای پری کجایی» در بین مردم مشهور می‌شود، توسط ابتهاج سروده می‌شود.
هوشنگ ابتهاج نیز در کتاب "پیر پرنیان اندیش" درباره نحوی شکل‌گیری «تو ای پری کجایی» می‌گوید: «این اولین تصنیفیه که من ساختم. سال ۵۱، ۵۲ بود. همایون خرّم یه آهنگ ساخت در همایون و برام با سازش زد. خیلی آهنگ قشنگی بود. همون موقع بهش گفتم من شعرشو می‌سازم. اون اصلاً انتظار نداشت که من این حرفو بزنم. بعد هم ساختمش.»
از این پس بایستی به سراغ انتخاب خواننده می‌رفتند؛ این بود که به دنبال «فاخته»ی موسیقی ایران رفتند. همسر حسین قوامی پیشتر‌ها در گفتگو با خبرنگار ایلنا درباره نحوی شکل‌گیری این قطعه گفته بود: «همان روز که این تصنیف ساخته شد؛ من در منزل نشسته بودم و آقای تجویدی، خانم آفت (خواننده)، مهین بزرگی (دوبلور)، خانم فخری نیکزاد و خانم روشنک (دکلمه‌گران خوب کشورمان) و اکبر گلپایگانی هم منزل ما بودند که قوامی با دسته گلی زیبا از بیرون آمد و گفت خانم؛ رادیو را باز کن تا نیم ساعت دیگر، یک تصنیف جدید قرار است پخش شود که برای تو خوانده‌ام! گویندهٔ رادیو تصنیف «تو ای پری کجایی» را که با ارکستر بزرگ رادیو ملی ایران درست شده بود را معرفی کرد و بعد پخش شد.»
ابتهاج هم در جایی دیگر عنوان می‌کند: «بعد آقای قوامی اومد جلوی ارکستر و ایستاد و خوند و خیلی هم خوب خوند. وقتی تموم شد رفتم بهشون خسته نباشید گفتم. قوامی گفت «من از شما ممنونم که اجازه دادین این تصنیفو من بخونم. این تصنیف اسم منو برای همیشه نگه می‌داره.»
همایون خرم هم گفته است: «با تنظیم استاد «جواد معروفی» در برنامهٔ گل‌های تازه، شمارهٔ ۵۲ با صدای زنده‌یاد قوامی (فاخته‌ای) اجرا شد. این ترانه در حقیقت ترانهٔ خداحافظی ایشان [حسین قوامی] از رادیو بود و شاید آخرین اثری که شادروان قوامی به‌طور رسمی در رادیو اجرا کردند.»
البته روایت دیگری نیز از نحوه‌ی ساخته شدن قطعه «تو ای پری کجایی» وجود دارد که کمی با روایت اول متفاوت است. ابوالحسن مختاباد در مصاحبه‌ای با همایون خرم که در وبلاگش منتشر کرده؛ به نقل از زنده‌یاد خرم آورده است: «آقای ابتهاج من را به منزلش در منوچهری دعوت کرد. خانه باصفایی بود با باغچه که شبش رفتم آنجا. شب قشنگی بود و برخی از کارهایی را که با دستگاه حرفهایشان ضبط کرده بودند، گوش کردم. من خودم کارهایی را که می‌نوشتم و اجرا می‌کردم تنها یکبار گوش می‌کردم و دیگر هم فرصتی برای گوش دادن دوباره نداشتم و تاییدشان می‌کردم. هنگام گوش دادن به کار‌ها آقای ابتهاج گفتند: «خیلی دلم می‌خواهد که روی یک آهنگی از شما شعر بسازم» من چیزی نگفتم اما وقتی به روی بالکن و هوای خوب و نسیم و باغچه و شب اواخر تابستان را دیدم گویی باران نت بود که می‌بارید. بلافاصله رفتم توی بالکن نشستم و این آهنگ را از بالا تا پایین نوشتم. حتی جواب های ارکستر پشت هم آمد واقعا کمتر زمانی بود که یک آهنگ تمام و کمال به ذهن بیاید از صفر تا صدش و به همین دلیل است که برخی از دوستان و شنوندگانی که این کار را می‌شنوند می‌گویند این آهنگ زمینی نیست و من هم معتقدم که به بنده این آهنگ را دادند و «تو ای پری کجایی» الهامی بود که به من شد، الهامی که تمام و کمال آمد. آهنگ را برای ایشان اجرا کردم خیلی خوشحال شد و مشغول ساختن شعرش شد. {...} آن زمان رسم بود که تمام آهنگ‌های باکلام را خوانندگان معمولا زن می‌خواندند و آقای ابتهاج اسم خواننده‌ای را ْآورد که من گفتم نه و توصیه کردم این اثر را باید یک صدای خسته‌ای بخواند و به نظر من قوامی خوبه. خیلی تعجب کرد و جالبه که بعد‌ها دیدم که یکی از این خوانندگان مورد نظر آقای سایه نتوانست این اثر را به خوبی اجرا کند.»
متن ترانه «تو ای پری کجایی» از این قرار است:
شبـی کـه آواز نـی تــو شنیـدم چــو آهـوی تشنـه پـی تـو دویـدم
دوان دوان تا لب چشمه رسیدم نشـانـه‌ای از نــی و نغمـه نـدیـدم
تو ای پــری کجایی؟ که رخ نمی‌نمایی
از آن بهشت پنهـان دری نمی‌گشایی
مـن همه جــا، پی تـو گشته‌ام از مــه و مهــر، نشـان گــرفتـه‌ام
بـــوی تــــو را، ز گـل شنیـده‌ام دامـــن گـــل، از آن گــرفتـه‌ام
تو ای پــری کجایی؟ که رخ نمی‌نمایی
از آن بهشت پنهـان دری نمی‌گشایی
دل مــن، سـرگشتــة تــوسـت نفســـم، آغشتـــة تـــوســت
بـه بـاغ رؤیـاهـا، چـو گلت بـویـم در آب و آئینـه، چـو مـهــت جـویم
تو ای پــری کجایی؟
در این شب یلدا، ز پی‌ات پـویم بـه خواب و بیداری، سخنت گویم
تو ای پــری کجایی؟
مــه و ستـاره درد مـن می‌داننـد که همچـو من پـی تـو سرگردانند
شبـی کنــار چشمـه پیـدا شــو میـان اشـک مـن چــو گـل واشــو
تو ای پــری کجایی؟ که رخ نمی‌نمایی
از آن بهشت پنهـان دری نمی‌گشایی
تصنیف «تو ای پری کجایی» را از اینجا می‌توانید بشنوید:
