یادداشتی از حمیدرضا حسینی؛
ضرورت دخالت مؤثرتر سازمان میراث‌فرهنگی در طرح ساماندهی میدان امام خمینی
روشن است که ساماندهی و ارتقای کیفی میدان امام خمینی از حساسیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. بنابراین انتظار می‌رفت، این طرح بزرگ به مسابقه گذاشته شود، اما گویی تجربه برگزاری مسابقات حوزه معماری و شهرسازی، آن‌چنان ناخوشایند است که بهانه و توجیه لازم برای احتراز از چنین تدبیری را در اختیار متولیان امر قرار می‌دهد.
1- سازمان زیباسازی شهرداری تهران طرحی را برای "ساماندهی و ارتقای کیفی میدان امام خمینی" (توپخانه) به اجرا گذارده که معطوف به گسترش پیاده راه‌‌ها و ایجاد فضای مکث در مرکز شهر تهران است و تا حدودی به بازیابی هویت تاریخی این میدان یاری می‌رساند. چنین می‌نماید که این ایده از پشتیبانی دوستداران میراث فرهنگی و هویت تاریخی پایتخت برخوردار خواهد بود.
2- رویه شهرداری تهران در اجرای پروژ‌های بزرگ شهری، تبلیغات و اطلاع‌رسانی وسیع درخصوص آن‌هاست و این رویه حتی درباره پروژه‌هایی مانند دو طبقه کردن بزرگراه صدر و احداث تونل نیایش که با انتقادهای گسترده روبرو بوده‌اند، ترک نشده است. با این حال، اجرای طرح ساماندهی میدان امام خمینی کمابیش در سکوت برگزار می‌شود و سال گذشته، اطلاع رسانی محدودی در این باره صورت گرفت.
3- سازمان زیباسازی شهرداری تهران در کارنامه خود اقداماتی را به ثبت رسانده است که یا به شکل نیمه‌کاره رها شده‌اند، یا از اهداف اولیه خود فاصله گرفته‌اند، یا انتقاد گسترده کارشناسان را برانگیخته‌اند. بارزترین نمونه، طرح ایجاد پیاده راه آیینی در خیابان هفده شهریور حد فاصل میدان امام حسین تا میدان شهدا بود که از همان آغاز با انتقادهای گسترده‌ای از سوی کسبه و اهالی محل، اعضای شورای شهر و کارشناسان امور شهری مواجه شد. اکنون نیز این طرح به صورت نیمه‌کاره رها شده و به ویژه نابسامانی میدان شهدا نسبت به پیش از اجرای طرح دو چندان شده است. چند سازه فلزی و ظاهرا نمادین که در میدان امام حسین و گوشه‌ای از میدان شهدا بالا رفته‌اند، بیش از آن‌که کوچک‌ترین نسبتی با موضوع شهدا و سیدالشهدا(ع) داشته باشند، نشان می‌دهند که درک سازمان زیباسازی از مقوله زیباشناسی در چه مرتبه‌ای قرار دارد. گویا در شورای شهر و شهرداری تهران کسی نیست که بپرسد، بین هزینه هنگفت اجرای این قبیل طرح‌ها و دستاوردهایشان چه نسبتی وجود دارد؟
4- ساماندهی و احیای میدان توپخانه نخستین گام در راه سخت و طولانی بازیابی هویت تاریخی تهران است و چنان که گفته شده، طرح‌های مشابه دیگری در محدوده حصار شاه تهماسبی به اجرا درخواهد آمد. اگر این طرح که قطعا با هزینه هنگفت به اجرا درمی‌آید، نتواند به اهداف اعلام شده دست یابد، یا به صورت نصفه و نیمه اجرا شود و یا از آن مهم‌تر، در جلب نظر شهروندان ناکام بماند، آن‌گاه ادامه دادن این مسیر بسیار دشوار خواهد بود.
با این مقدمات، روشن است که ساماندهی و ارتقای کیفی میدان امام خمینی از حساسیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. بنابراین انتظار می‌رفت که این طرح بزرگ به مسابقه گذاشته شود، اما گویی تجربه برگزاری مسابقات حوزه معماری و شهرسازی، آن‌چنان ناخوشایند است که بهانه و توجیه لازم برای احتراز از چنین تدبیری را در اختیار متولیان امر قرار می‌دهد.
از این گذشته، میدان توپخانه به عنوان یکی از مراکز مهم شهر تهران، وضعیت خاصی دارد که تصمیم‌گیری درباره آن بدون بررسی‌های چند لایه از سوی طیف وسیعی از کارشناسان در حوزه‌های تاریخ تهران، باستان‌شناسی شهری، جامعه‌شناسی شهری، اقتصاد شهری و شاخه‌های گوناگونی از حوزه معماری و شهرسازی ممکن نیست. اما شواهد موجود نشان می‌دهد که موضوع در لایه خاصی از حوزه معماری و شهرسازی (احتمالا در سطحی نازل‌تر از آنچه انتظار می‌رود) متوقف مانده است؛ چندان که یک مشاور حوزه معماری و شهرسازی مفاد آن را تهیه کرده و چند نفر صاحب‌نظر در حوزه معماری سنتیو مرمت بناهای تاریخی به نمایندگی از سازمان میراث فرهنگی، بر آن مهر تأیید زده‌اند.
نهایتا سکوت هر دو سوی ماجرا یعنی شهرداری و نمایندگان سازمان میراث فرهنگی در خصوص مفاد دقیق طرح، این فرضیه را مطرح می‌سازد که هر دو طرف، انتقادهای زیادی را از سوی مردم و کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند و ترجیح می‌دهند این انتقادها زمانی صورت پذیرد که کار تا مرحله غیرقابل بازگشت پیش رفته یا به قول معروف کار از کار گذشته باشد؛ چه آن‌که بروز این انتقادها تا پیش از این مرحله، ممکن است؛ پیشبرد طرح را با اختلال روبرو سازد و اتفاقاتی نظیر ورود اعضای شورای شهر را به دنبال داشته باشد. احتمالا انتخاب عنوان "ساماندهی وارتقای کیفی میدان امام خمینی" نیز بخشی از همین تدابیر بوده تا برداشت سطحی و شلخته‌وار از هویت تاریخی این میدان با توجیهات و پوشش مناسب رفع و رجوع شود.
به هر روی، موقعیت میدان توپخانه قدیم در مجاورت محدوده حصار شاه تهماسبی و بخشی از جبهه شمالی ارگ سلطنتی تهران ایجاب می‌کند که سازمان میراث فرهنگی به گسیل چند نماینده به شورای بررسی و تصویب طرح بسنده نکند و موضوع را در عالی‌ترین سطح ممکن و با مشارکت طیف وسیع‌تر و متنوع‌تری از کارشناسان مورد بررسی قرار دهد و تا آن زمان بنابر جایگاه قانونی خود، هرگونه عملیات اجرایی پروژه را متوقف سازد.
حمیدرضا حسینی؛ روزنامه‌نگار و پژوهشگر تاریخ
